ΚΙΝΝΑΒΑΡΙ και VERMILION , Υδράργυρος

ΚΙΝΝΑΒΑΡΙ και VERMILION // Υδράργυρος

Κιννάβαρι, Cinnabar( κινναβαρίτης), Chinese vermilion, English vermilion, Zinnober,
Pigment Red 106,

Mercuric sulfide
1
vermilion τεχνητά παρασκευασμένο κιννάβαρι.
1 ) Ερυθρός θειούχος υδράργυρος ( HgS ). Αδιάλυτος στα συνήθη διαλυτικά μέσα, στο αραιό υδροχλωρικό οξύ, το αραιό θειϊκό οξύ και τα διαλύματα καυστικών αλκαλίων, διαλυτός όμως στο βασιλικόν ύδωρ ( Aqua regia =2/3, νιτρικό οξύ( HNO3 )=1/3, υδροχλωρικό οξύ ( HCI )=3 ). Το Λευκό του μολύβδου, το Ver-di-gris ( Ελληνικό πράσινο ) κ.αλ. ανήκουν στα τεχνητά ( συνθετικά ) παρασκευαζόμενα χρώματα ( όπως και το vermilion ), και είναι άλατα παραγόμενα απο την δράση οξέων πάνω σε μέταλλα. Για τον τρόπο παρασκευής του λευκού μολύβδου έχουμε ήδη αναφερθεί. Στην περίπτωση όμως του βερμιγιόν έχουμε παρασκευή του χρώματος απο άμεση ένωση με ανάμιξη των χημικών στοιχείων ( η διαδικασία θα παρουσιασθεί στη συνέχεια ). Aπό το φυσικό κιννάβαρι εξάγεται ο μεταλλικός υδράργυρος ( Hg ) και είναι το κυριότερο ορυκτό του υδραργύρου ( ο "αυτοφυής" υδράργυρος ειναι σπάνιος ).
  Το τεχνητά παρασκευασμένο κιννάβαρι υπάρχει σε δύο μορφές: α) μαύρος θειούχος υδράργυρος και είναι μια, μη κρυσταλλική σκόνη. β) κόκκινος θειούχος υδράργυρος που είναι κρυσταλλική σκόνη και τη χρησιμοποιούμε ώς χρώμα. Βάση αυτής της δεύτερης μορφής ( κόκκινο βερμιγιόν ) είναι ο μαύρος θειούχος υδράργυρος γι΄αυτό και κάποιες φορές έχουμε την μετατροπή του βερμιγιόν σε μαύρο. Δηλαδή έχουμε μια εσωτερική επαναδιάταξη της δομής του και η όλη διαδικασία αυτού του φαινομένου, μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον και όσον αφορά τα αίτια δεν ήταν γνωστά και προσωπικά αγνοώ έαν οι νεότερες έρευνες έχουν καταλήξει κάπου. ( βλ. στο 6 ) πρόσθετες σημειώσεις απο τις πηγές // American Mineralogist, κλπ. ).
  Μιλάω για επαναδιάταξη και όχι για χημική μεταβολή, κάτι που μάλλον θα βοηθούσε στην κατανόηση του προβλήματος. Αυτή η αλλαγή απο κόκκινο σε μαύρο, έχει παρατηρηθεί σε εικονογραφήσεις ( μινιατούρες ) των μεσαιωνικών βιβλίων και σε πίνακες ζωγραφικής. Το πρόβλημα αυτό είναι τόσο σπάνιο ώστε δεν μπορεί να βάλει το βερμιγιόν σε αχρηστία. Κάποιες δοκιμές έδειξαν πως μπορεί αυτή η αλλαγή να επιτευχθεί με υπερέκθεση στο ηλιακό φώς αλλά όχι πάντοτε. Μια άλλη υπόθεση έχει να κάνει με την μέθοδο που ακολουθήθηκε για την παρασκευή του βερμιγιόν. Δηλαδή με πιά παραλλαγή μιάς κατα βάση κοινής μεθόδου, περνάμε στον μαύρο θειούχο υδράργυρο και στην συνέχεια απο αυτόν περνάμε με εξέλιξη της διαδικασίας σε κόκκινο θειούχο υδράργυρο ( κόκκινο βερμιγιόν ). Στην αυγοτέμπερα και την ελαιογραφία το πρόβλημα είναι πάρα πολύ σπάνιο. Στην αυγοτέμπερα είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Το φυσικό κιννάβαρι και το βερμιγιόν ( τεχνητά παρασκευασμένο κιννάβαρι ) μπορεί στις μέρες μας να μην έχουν πια την μεγάλη σπουδαιότητα που είχαν στην αρχαιότητα, τον μεσαίωνα και μέχρι τον 19ο αιώνα, αλλά ώς χρώματα δύσκολα θα μπορούσαν να αντικατασταθούν και άς υπάρχουν αρκετοί ζωγράφοι που υποστηρίζουν ότι τα κόκκινα του καδμίου και η πολύ ψημένη Terre de Sienne Brulee, μπορούν να τα αντικαταστήσουν, κάτι που προσωπικά με βρίσκει αντίθετο στο βαθμό και την υπερβολή που το θέτουν, τουλάχιστον όσον αφορά το βερμιγιόν.
2 ) παρασκευή του βερμιγιόν 
Η επικρατέστερη μέθοδος, με μικρές παραλλαγές, ήταν και μέχρι πρόσφατα, η Ολλανδική. Σε παρόμοια μεθόδο αναφέρεται ο Cennino Cennini, o οποίος μάλλιστα θεωρή περιττή την περιγραφή της μεθόδου στο βιβλίο του, αφού όπως μας λέει, μπορούν να βρεθούν εύκολα πολλές συνταγές απο τους μοναχούς και όχι μόνον ( υπονοώντας μάλλον τα διάφορα εγχειρίδια πρακτικής χημείας ) αλλά και άσκοπη απο την μεριά του καλλιτέχνη, αφού μπορεί να την προμηθευτή σε καλή ποιότητα απο τα φαρμακεία και σε προσιτή τιμή, αρκεί βέβαια να ξέρει να ξεχωρίζει την όποια νοθεία ( μίνιο, σκόνη τούβλου ) και δίνει κάποιες συμβουλές στο ζωγράφο της εποχής του. Έτσι αποφεύγει την περιπέτεια μιας αποτυχημένης ή λανθασμένης συνταγής, κερδίζοντας χρόνο και κόπο ( σημ 1 ).
Λεπτομερείς περιγραφές των μεθόδων παρασκευής μπορούμε να διαβάσουμε:

ΧΗΜΕΙΑ // Συντεθείσα παρα ΞΑΥΕΡΙΟΥ ΛΑΝΔΕΡΕΡ και ΙΩΣΗΦ ΣΑΡΤΩΡΗ
ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ   σελ.381 και ..............
http://books.google.gr/books?id=rpg5AAAAcAAJ&num=9

 περισσότερα για τις διαφορετικές μεθόδους παρασκευής ( παραλλαγές ) και τις διαφορές ανάμεσα στην Ολλανδική και Κινεζική μέθοδο ...
HAND-BOOK of CHEMISTRY by Leopold Gmelin VOL. VI // Metals // London: MDCCCLII. Google books // εδώ υπάρχει λάθος γιατί αναφέρεται ( στο google ) ώς ...Volume 5 // το σωστό είναι: VOL VI , αλλά πρέπει να ακολουθήσουμε το google για να βρούμε άκρη στην αναζήτηση ( μικρό το κακό ) 
 Β. PROTOSULPHIDE OF MERCURY, or Mercuric Sulphide. σελ. βιβλίου 19 και ...

http://books.google.gr/books?id=1AI5AAAAMAAJ&pg=PR3&dq=HAND-BOOK+of+CHEMISTRY+by+Leopold+Gmelin+VOL.+VI+//+Metals+//+London:+MDCCCLII&hl=en&sa=X&ei=zLAdUcHOKuOB4gSBn4CQBg&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=HAND-BOOK%20of%20CHEMISTRY%20by%20Leopold%20Gmelin%20VOL.%20VI%20%2F%2F%20Metals%20%2F%2F%20London%3A%20MDCCCLII&f=false

βιομηχανική παρασκευή και περιγραφές των μεθόδων απο τις πηγές
  Η βιομηχανική περασκευή του βερμιγιόν τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 20ο αι. στην Δύση, ήταν πάνω κάτω ίδια με παραλλαγές. Μια νεότερη μέθοδος είναι περίπου η εξής: μέσα σε φιάλη ζεσταίνονται απο εξωτερικούς ατμούς που φτάνουν περίπου τους 80οC, υδράργυρος και θείο σε αναλογία μίγματος 30 μέρη υδρ. , 10 μέρη θείου και καυστικό κάλιο ( 6 γρμ KOH σε 40 μέρη H2O. Είναι η καυστική ή καθαρή ποτάσσα διαλυμένη σε νερό (H2O)). Aρχικά έχουμε έναν "μαύρο" ( στο χρώμα του συκωτιού ) θειούχο υδράργυρο ( Aethiops Mineralis , aethiops mercurialis, μέλας, ένθειος υδράργυρος ) αλλά αυτό αλλάζει σταδιακά σε κοκκινωπό με συνέχιση της θέρμανσης όπου έχουμε εξάτμιση και κατόπιν συγκέντρωση και συμπύκνωση εκ νέου στην κορυφή της φιάλης. Η θέρμανση διακόπτεται όταν επιτευχθεί το επιδιωκόμενο χρώμα που θέλουμε να πάρουμε, δηλαδή σκουρότερο , ανοιχτότερο ή έναν μέσου τόνου βερμιγιόν. Κατόπιν αφήνεται να κρυώσει και αφού γίνει αυτό πλένεται με ζεστό νερό και σε τρίτο στάδιο ( έξω απο την φιάλη ή το δοχείο ) ξεραίνεται και τρίβεται. Παραλλαγή της μεθόδου μπορεί να δίνει ώς τελικό προϊόν ένα σχεδόν "μαύρο" βερμιγιόν και ερυθρώνεται αφού κρυώσει και τριφτεί και όσο περισσότερο τριφτεί αυτό θα γίνεται καλύτερο σύμφωνα με τον C. Cennini και την βεβαιωμένη πρακτική αιώνων.
  Την Ολανδική μέθοδο με αρκετές λεπτομέριες καθώς και την νεότερη με κάποιες διαφορές απο αυτήν που πρόχειρα περιέγραψα παραπάνω βασιζόμενος στο "Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη" / έκδ. 1930 περίπ., μπορούμε να διαβάσουμε στο βιβλίο του:
 Ξαυέριου Λανδερέρ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΗΤΟΙ ΧΗΜΕΙΑ ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΜΗ ΕΙΣ ΤΑΣ ΤΕΧΝΑΣ Αθήνα 1846. " Περί κατασκευής του Κινναβάρεως." σελ. βιβλίου 139 -140 // σελ. pdf. 148- 149

https://www.google.gr/search?tbm=bks&hl=en&q=Xaver+Landerer&btnG=


  Υπάρχουν αρκετές παραλλαγές και είναι ακριβώς αυτές οι παραλλαγές μίας, κατά βάσην κοινής μεθόδου που φτιάχνονταν και για τους ζωγράφους του πρώϊμου μεσαίωνα μέχρι και τον 19ο αιώνα. Η νεότερη και λιγότερο δαπανηρή 19ος και 20ος αιώνας, είναι δυστυχώς πιό αναξιόπιστη σε αντοχές, ..στο φώς, κλπ. Οι εταιρείες παρασκευής χρωμάτων ζωγραφικής μας εγγυώνται την σταθερότητα και την αντοχή τους στον χρόνο και στίς αντίξοες συνθήκες, αλλά αφού παράλληλα "παράγουν" και διακινούν τα λεγόμενα "κινέζικα βερμιγιόν" , εμείς θα τα επιλέγουμε πάντοτε με γνώμονα τήν καλύτερη ποιότητα και μόνο απο τις καλύτερες των εταιριών. Το ανόθευτο vermilion είναι ακριβό, αλλά λόγο της πολύ μεγάλης καλυπτικής του δύναμης και της πυκνότητάς του ακόμη και μια μικρή ποσότητα σκόνης 10 έως 20 γραμμαρίων είναι αρκετή για να καλύψει τίς ανάγκες μας για πάρα πολύ καιρό.
Απο τον Διονύσιο του εκ Φουρνά και τον Διονύσιο τον εξ Αγράφων έχουμε έναν τρόπο παρασκευής που μάλλον έρχεται απο τους μοναχούς του μεσαίωνα και φυσικά δεν διαφέρει πολύ απο τις συνταγές που μπορούμε να βρούμε στις διάφορες πηγές απο τον 8ο αιώνα και έπειτα.
Διονυσίου του εκ Φουρνά: Περί κατασκευής κινναβάρεως § 43.
  « Λάβε υδράργυρον δράμια εκατόν και τιάφι δράμια εικοσιπέντε και μουρτασάγκι δράμια οκτώ και τρίψε το μουρτασάγκι και το τιάφι είς μάρμαρον, χωριστά καθένα, λεπτά ωσάν κόνιν' είτα βάλε αυτά τα τρία είδη χωριστά είς αγγεία και ούτω βάλ' τα είς χωνευμένα κάρβουνα δρένια' και έχοντας επιταυτού κατασκευασμένην λεπτήν σιδηράν βέργαν ανακάτωνέ τα έως να αναλύσουν' είτα μίξον αυτά μετά του υδραργύρου, να γενούν ένα μίγμα, ανακατώνοντάς τα με την σιδηροβεργίτζαν, έως να ιδής το σίδηρον να μαυρίση. Έπειτα χύσε αυτά είς πλάκαν καθαρήν και άφες τα να κρυώσουν, και πάλιν τρίψον αυτό, ώς και το πρώτον' και έχοντας κατασκευασμένο σουραγί, ήγουν μακρολαιμοστε-νόστομον κουμάρι, βάλ΄τα μέσα και σκέπασέ τα ανακάτωνέ τα με το σίδηρον, έως να ιδής το σίδηρον να ασπρίση. Είτα βούλλωσον αυτό ασφαλώς και παράχωσέ το έως εκεί οπού είναι γεμάτον, ήγουν έως το λαιμόν, και δός του πολλήν φωτιάν και άφες να ψηθή ένα ημερόνυκτον. Έπειτα τζακίζοντας το αγγείον έβγαλε το και ούτο γίνεται κιννάβαρις καλή ».

i) Μουρτασάγκι, μορτασάγκι, Λιθάργυρος, μορτασάγκην, (...)"κεκαυμένος μόλυβδος". Η λέξις είναι Περσική, Murtaseng ( Litharge ). ΑΤΑΚΤΑ Tέταρτος τόμος / μέρος πρώτον / αλφάβητον δεύτερον / Α - Π / σελ. 337
http://books.google.gr/books?id=JQ0UAAAAQAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false

Απο τα ΑΤΑΚΤΑ αντιγράφει και ο λεξικογράφος στο Μέγα Λεξικόν Όλης της Ελλην, Γλωσ. // Δ. Δημητράκου χωρίς να συμβουλεύεται άλλη πηγή, άρα τη δέχεται ώς σωστή ή δεν υπάρχει άλλη που μπορεί να προστρέξει για την ερμηνεία της λέξης..
Όμως ο Κόντογλου ( "ΕΚΦΡΑΣΗ της Ορθοδόξου Εικονογραφίας" ) αποδίδει το μουρτασάγκι ώς μολυβόχωμα
ii) Μουρτασάγκι έλεγον το μολυβόχωμα.
Σε διάφορες λαογραφικές πηγές που έψαξα για το μολυβόχωμα δεν βρήκα να έχει κάποια σχέση με τον λιθάργυρο, εκτός της σχέσης τους με τον μόλυβδο. // θέλει ψάξιμο αλλά ακόμη δεν έχω βγάλει άκρη. Όμως, αφού δύο σημαντικά λεξικά ταυτίζουν το μουρτασάγκι με τον λιθάργυρο ...μικρό το μπέρδεμα.
Με τον λιθάργυρο θα ασχοληθώ αρκετά όταν θα περάσω στην περιγραφή των υλικών και των τρόπων παρασκευής των βερνικιών και των mediums στη ζωγραφική.

 iii ) κουμάριον, (το) κουμάρι, (ΑΤΑΚΤΑ Vol.4, σελ.βιβλ. 251// ...ρωμαϊκόν Cucuma ) πήλινο ή γυάλινο δοχείο, κανάτα, // το αναφέρω γιατί ανάλογα με τις περιοχές και τους χρόνους η λέξη συναντάται και ώς, α) παίγνιο με κάρτες, β) είδος αμπέλου, γ) καρπός της κουμαριάς, κλπ.

_________________________

3 ) νοθεία 
  Με γύψο, θειΪκό βάριο, oξείδια σιδήρου, μίνιο, ερυθρά ανιλίνη, σκόνη κόκκινου σαντάλου, αίμα του δράκοντα, σκόνη τούβλου. Έλεγχο της νοθείας μπορούμε να κάνουμε με θέρμανση μέσα σε δοκιμαστικό γυάλινο σωλήνα και το κιννάβαρι υπο μορφή σταγονιδίων καθώς εξατμίζεται κάθεται πάνω στα τοιχώματα του γυάλινου σωλήνα, ενώ οι ξένες ουσίες κάθονται ώς υπολειμμα στο πάτο του δοχείου. Αυτήν την δοκιμή την αναφέρω μόνο πληροφοριακά καθώς είναι άκρως επικίνδυνη και τοξική εξαιτίας του υδράργυρου αλλά και του θείου καθώς και άλλων τοξικών υλικών ανάλλογα με την μέθοδο παρασκευής.

4 ) στην αυγοτέμπερα 
  Σε έναν κρόκο αυγού μια ή δύο σταγόνες ξύδι αρκούν και προσθέτουμε νερό ( απεσταγμένο ή απιονισμένο αρκεί να μην υπάρχει χλώριο ), καθώς πλάθουμε την σκόνη. 
Άν δουλεύουμε σε χαρτί ( ακουαρέλλας απο 300γρμ. και άνω ) μπορούμε καθώς το "πλάθουμε" με το αυγό και το νερό να προσθέσουμε και 1 / 10 ή και λιγότερο του αυγού, ακρυλική κόλλα ( καπαρόλ ) ή ακόμη καλλύτερα μία σταγόνα στο σύνολο του αυγού και του νερού που χρησιμοποιήσαμε.
 Στόν μεσσαίωνα οι μινιατουρίστες των βιβλίων το αναμείγνυαν κάποιες φορές με μίνιο ( κόκκινο-πορτοκαλί του μολύβδου ) αλλα τότε, το μίνιο παρασκευάζονταν διαφορετικά απο ότι σήμερα, εκτός και άν υπάρχει ακόμη κάποια εταιρία που παρασκευάζει μίνιο για ζωγράφους με την παλιά μέθοδο, αλλά αυτό δεν το έχω ψάξει ακόμα. 
Το λίγο ξύδι που βάζουμε βοηθάει περισσότερο στην μείωση της λιπαρότητας του αυγού και αυτό 
το κάνει πιό ρευστό και ευκολοδούλευτο με το πινέλο. Όσο για την συντήρηση του αυγού με το ξύδι, αυτό ήταν ένα αναγκαίο κακό στους παλαιότερους χρόνους όπου η συντήρηση του κρόκου απο το σάπισμα ήταν σημαντική. Στις μέρες μας τα αυγά είναι φθηνότερα, βρίσκονται εύκολα και παντού, με τεράστια παραγωγή και επιπλέον υπάρχει η ψύξη για την διατήρησή τους. Η υπερβολική χρήση ξυδιού ακολουθώντας τις αναλογίες που δίνονται στις συνταγές των παλιών δασκάλων ( 1 μέρος κρόκου και 1 μέρος ξύδι ) που δεν είχαν στην διάθεσή τους αυτά που προανέφερα, το μόνο που προσφέρει είναι ξεθώριασμα των χρωμάτων και μακροχρόνια "εσωτερική" διάβρωση των χρωμάτων. Περισσότερα για όλα αυτά όταν περάσω στην περιγραφή των γαλακτωμάτων, των mediums και των βερνικιών.
 
5 ) Ένα χρώμα με μεγάλη ιστορία 
   Ένα απο τα ακριβότερα και πολυτιμότερα χρώματα στην αρχαιότητα και ένα κόκκινο που όπου εφαρμόζονταν αναδείκνυε και την αξία ενός αντικειμένου. 
 Στην Ελλάδα το συναντάμε, απο τα έως τώρα αρχαιολογικά ευρήματα, σε πρωτοκυκλαδικούς τάφους ( 3η χιλιετία π.χ ) και οικισμούς. Ένα απο τα λίγα φωτεινά κόκκινα και μάλλον ένα εισαγόμενο προϊόν σε αντίθεση με τα παραγόμενα οξείδια μετάλλων α) μίνιο απο τον μόλυβδο, β) οξείδια του σιδήρου κυρίως απο τον αιματίτη, ένα απο τα πολλά ορυκτά οξείδια του σιδήρου και διάφορες κόκκινες ώχρες ή γαίες που και αυτές περιέχουν αιματίτη, με ονομαστότερη αυτήν που προέρχονταν απο την πόλη Σινόπη στον Εύξεινο Πόντο και το κόκκινο της Ελληνικής πορφύρας (ή πορφύρα της Τύρου ) ένα πανάκριβο χρώμα ζωϊκής προέλευσης απο τα κοχύλια Μούριξ ( Murex ) ή μια κατώτερη ποιότητα απο μείξη διαφόρων κοχυλιών της ίδιας οικογένειας ( μιλάμε για πραγματικό σφαγείο και για απίστευτη μόλυνση σαπίλλας στις παραθαλλάσιες περιοχές που γίνονταν η επεξεργασία, αρκεί να αναλογιστούμε ότι το κάθε μαλάκιο απο αυτά, έδινε μία σταγόνα και την ποσότητα που χρειάζονταν να παραχθεί για μία μόνο αυτοκρατορική τήβεννο πέρα απο τις άλλες χρήσεις του χρώματος.
   Κύρια πηγή ανώτερης ποιότητας κιννάβαρης στους Ρωμαϊκούς χρόνους, σύμφωνα με τον Πλίνιο ήταν η Ισπανία ( ορυχεία Almaden ). Και ήταν τέτοια η αξία της, που η τιμή της ορίζονταν με νόμο και αυτή η τιμή ανέρχονταν σε ( 70 ) εβδομήντα σηστέρτιους* ( sestertius ),!!!!!! ανα λίβρα (= 453 γραμμάρια )
 // ( *σηστέρτιους Ασημένιο νόμισμα των Αρχαίων Ρωμαίων, ίσον με το έν τέταρτο του δηναρίου ). 
Μάλιστα η επιτόπια επεξεργασία της ( σπάσιμο, καθάρισμα, κλπ ) απαγορεύονταν και με στρατιω- τική φύλαξη πήγαινε στη Ρώμη. Η εξόρυξη ή συλλογή της κιννάβαρης απο τα ορυχεία της Ισπανίας υπολογίζεται σε 10.000 λίβρες, περίπου, τον χρόνο. Η απίστευτη αυτή τιμή ( υπόψη ότι στους Ελ- ληνικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους έχουμε καί πιο ακριβά χρώματα, όπως το χρυσό και την βασιλική πορφύρα) μάλλον έχει να κάνει με το τελικό στάδιο (ανώτερη ποιότητα και μέθοδος επεξεργασίας ). 
  Κοιτάσματα κατώτερης ποιότητας βρίσκονταν και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης όπως στην Ιταλία, αυτά όμως χρησιμοποιούνταν στην παραγωγή υδραργύρου ( απο τον οποίο μαζί με το θείον που προσβάλλει τον υδράργυρο, παράγονταν το Vermillion δηλαδή ένας συνθετικός θειούχος υδράργυρος ). Έτσι με μιά θαυμαστή Αλχημιστική σύζευξη ( Υδράργυρου απο την κιννάβαρι και θείου ) "επιστρέφουμε" σε ένα τεχνητό κιννάβαρι, το Βερμιγιόν. Πότε ακριβώς έγινε αυτό το Αλχημιστικό θαύμα δέν γνωρίζουμε ( Ελληνιστικοί ή Βυζαντινοί χρόνοι, απο Έλληνες η Άραβες Αλχημιστές;;; ). Η παλαιότερη περιγραφή της παρασκευαστικής διαδικασίας που έχουμε χρονολογείται τον 8ο αιώνα. Το βερμιγιόν μπορεί να μην φτάνει σε λαμπρότητα το κόκκινο της κιννάβαρης, αλλά ήταν το μόνο φωτεινό κόκκινο χρώμα, ( με εξαίρεση το προβληματικό και τοξικό μίνιο μαζί με κάποιες κόκκινες λάκες ) που διέθεταν οι ζωγράφοι για πολλούς αιώνες ( εδώ δεν πρέπει να γίνει παρανόηση, γιατί κόκκινες ώχρες υπήρχαν, αλλά αυτά είναι συνήθως σκούρα-καφετίζοντα έως και σομόν, αλλά όχι κόκκινα φωτεινά όπως αυτά που έχουμε σήμερα σε "αφθονία", π,χ όπως τα κόκκινα του καδμίου, κλπ. Αυτό του προσέδιδε μεγάλη αξία και ευτυχώς για τους παλιούς δασκάλους, άν και δεν ήταν στά χρόνια του πρώϊμου μασαίωνα ένα φτηνό χρώμα, σίγουρα όμως τους ήταν προσιτό σε καλοπληρωμένες παραγγελίες. Όλα αυτά για το βερμιγιόν και την χρήση του στη ζωγραφική, περίπου στον 12ο αιώνα ( με κάθε επιφύλλαξη ) όπου το συναντάμε ( κυρίως ) στα ακριβά χειρόγραφα βιβλία ( μινιατούρες, κλπ ) και μαζι με τον χρυσό και το Lapis Lazuli ( φυσική Ουλτραμαρίνα ) ήταν τα ακριβώτερα χρώματα. Ακόμη κι έτσι όμως, ήταν φθηνότερο και οι ζωγράφοι το θεωρούσαν καλύτερο απο το φυσικό κιννάβαρι. 
Αντίθετα, στον ύστερο δυτικό μεσσαίωνα και την Αναγέννηση η παραγωγή του ήταν διαδεδομένη και το κόστος πάρα πολύ χαμηλό και όχι "δυσεύρετο" όπως στο παρελθόν. Έτσι ένας ζωγράφος μπορούσε εύκολα να προμηθευτεί όση ποσότητα ήθελε απο τα φαρμακεία, χωρίς να μπει στον κόπο να το παρασκευάσει ο ίδιος ακολουθώντας τους πολλούς και διαφορετικούς τρόπους παρασκευής του ( παραλλαγές μίας μεθόδου ) που οι ίδιοι είχαν πρόσβαση, είτε μέσω τών μοναχών που έρχονταν συχνά σε επαφή μαζί τους εξ'αιτίας ( και όχι μόνον ) των παραγγελιών που δέχονταν για την εικονογράφηση των μοναστικών εκκλησιών, είτε βρίσκονταν σε βιβλία και σχετικά εγχειρίδια της πειραματικής χημείας.

αλαλούμ με τα ονόματα και μπερδέματα απο την αρχαιότητα. Μίλτος, μίνιο, κιννάβαρι, κόκκινο οξείδιο του σιδήρου, σανδαράχη ( orpiment ).....  
  5, b ) Ένα μεγάλο μπέρδεμα, καθώς ανατρέχουμε στις πηγές για την χρήση και την παρασκευή των χρωμάτων, δημιουργείται με τις διάφορες ονόμασίες των χρωμάτων που μέσα στο πέρασμα των αιώνων αλλάζουν και συχνά η ονομασία ενός χρώματος περνούσε σε ένα άλλο αλλά και η διαφορε- τική ονομασία στις διάφορες χώρες. Το μπέρδεμα που προκύπτει καθώς ανατρέχουμε στις πηγές για το κιννάβαρι ( Πλίνιος, Θεόφιλος, κ.αλ. ) είναι κυρίως ανάμεσα σε αυτό, στο μίνιο και τα κόκκινα οξείδια του σιδήρου. Άλλοτε λοιπόν αναφέρονταν στο μίνιο ενοώντας την κιννάβαρι και άλλοτε σε κάποιο κόκκινο οξείδιο, όπως το κόκκινο οξείδιο του σιδήρου. 
Ακόμη και ο Πλίνιος αναφέρεται σε αυτό το πρόβλημα με τις ονομασίες χρωμάτων και υλικών καθώς το αντιμετώπιζαν και στην εποχή του. Κάτι που πρέπει να έχουμε υπόψιν, είναι οτι ένα κείμενο που έφτασε ώς εμάς μπορεί να είναι αντιγραφή παλαιότερου κειμένου. Έτσι λοιπόν, ένα κείμενο που έχουμε στα λατινικά μπορεί να προέρχεται απο ένα χαμένο πια κειμένο γραμμένο στα αραβικά και αυτό με την σειρά του να ήταν μετάφραση ενός χαμένου κειμένου στα Ελληνικά. Οπότε κάποια παραφθορά των λέξεων ήταν αναπόφευκτη καθώς και αντιγραφικά λάθη αφού όχι σπάνια οι αντιγραφείς δεν γνώριζαν την γλώσσα που αντέγραφαν, και όλα αυτά οδηγούν μερικές φορές σε αδιάλυτα μπερδέματα.
 Ένα παράδειγμα που μπορούμε να αναφέρουμε βρίσκεται σε κάποια μεσαιωνικά βιβλία συνταγών που μεταφράστηκαν απο τα αραβικά και υποτίθεται πώς περιγράφουν την παρασκευή της μπλέ ουλτραμαρίνας, ενώ στην πραγματικότητα περιγράφουν την μέθοδο παρασκευής του βερμιγιόν 
( βλ. και Daniel V. Thompson: Οι τεχνικές και τα υλικά της Μεσαιων. Ζωγρ./ σελ. 185). 
Λύση κάποιες φορές δίνεται απο τα αρχαιολογικά ευρήματα, σε ταφικά σύνολα, οικισμούς και εργαστήρια παρασκευής χρωμάτων ( εργαλεία, υπολείματα τριμένων χρωμάτων, κλπ ) και αντικει- μένων. Ένα άλλο παράδειγμα απο την σχολιασμένη έκδοση που μπορούμε να βρούμε στο διαδίκτυο είναι η αναφορά του Πλίνιου στον Όμηρο όπου αναφέρεται σε μια κόκκινη βαφή ( miltos ) των πλοίων όπου ο Όμηρος μάλλον αναφέρονταν στο κόκκινο οξείδιο του σιδήρου..:

 The natural history of Pliny John Bostok, Riley Henry Thomas (1857) 
BOOK, XXXIII , page 120 .... 38  Cinnabaris 
http://www.archive.org/details/naturalhistoryof06plin

The same as the miltos mentioned below, " miltos" being the word used by Homer, II. II. 637. This substance is totally different from the minium of the preceding Chapters, and from that mentioned in c. 40. It IS our red ochre, peroxide of iron, mixed in a greater or less degree with argillaceous earth.
 ______________ 
αναφέρονται στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα 
Ιλ.Β 637 ..τω δ'άμα νήες έποντο δυώδεκα μιλτοπάρηοι   
απόδ.: Ιάκ. Πολυλά: ... και είχαν αρχηγό τους τον Οδυσσέα πόμοιαζε στην γνώση με τον Δια, και είχαν πλοία δώδεκα με κόκκινες τις πλώρες.

Οδ. Ι 125  ...Ου γάρ Κυκλώπεσσι νέες πάρα μιλτοπάρηοι, .... 
απόδ.: Ζησ. Σιδέρης:  Δέν έχουν κοκκινόπλωρα οι Κύκλωπες καράβια, ...

  Η επικρατέστερη άποψη είναι οτι η μίλτος είναι παραλλαγή του ορυκτού αιματίτη, όμως αυτό το όνομα μάλλον πρέπει να δόθηκε στο οξείδιο του σιδήρου σε μεταγενέστερους χρόνους και ο Πλίνιος ίσως να μην κάνει λάθος που με αυτό αναφέρεται στήν κιννάβαρι, αφού το όνομα αυτό σε κάποιες χρονικές περιόδους δίνονταν στο μίνιο και αντίστροφα, ή πολύ απλά ( και συχνά ) δεν ήταν τίποτα περισσότερο απο ένα οποιοδήποτε έντονο κόκκινο χρώμα που έμοιαζε με αυτό του αίματος, γιατί θα μου φαίνονταν υπερβολικό να χρησιμοποιούσαν την κιννάβαρι στο βάψιμο των πλοίων τους για πολλούς και διαφορετικούς λόγους και όχι μόνον για το κόστος. Και το μίνιο στούς αρχαίους Ελληνικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, μάλλον περισσότερο αφορούσε το φυσικό κιννάβαρι και όχι κάποιο οξείδιο του μολύβδου, ίσως γιατί η καλύτερη ποιότητα εξάγονταν απο την Ισπανία και την άμμο του ποταμού Μίνιο ( πορτογαλικά Μίνιου, λατ. Minium, .. ) στην Ιβηρική χερσόνησο.

"AN ESSAY UPON VARIOUS ARTS in three BOOKS" by THEOPHILUS , RUGERUS 
  
http://books.google.gr/books?id=vS4-AAAAcAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false

translated with NOTES, by Robert Hendrie // London 1847 NOTES TO BOOK I. ( σελ. βιβλ. 104 ) (...................) ' Id. C. 92. The Ti'Ja of the modern Greeks, or Lango, an ialaud in the Archipelago ; the country of Hippocrates, Keia, or Koos. The Lemnian miltos must not, however, be confounded with the " a<pf»ylt," or " terra sigillata." The sealed earth, used in medicine, was an unctuous clay, of a pale red colour, which was mixed by the priests alone, with the blood of goats sacrificed, and then sealed by them. It was the "Lemnian reddle," not the "Lemnian earth," which was used by painters2. Pliny confounds the two substances a. Salmasius was the first to detect an important error in the different editions of Pliny, and to restore a passage, according to his judgment, to the original intention of the author4. The passage5, " Milton vocant Graeci minium, quidam cinnabari," " the Greeks call minium miltos, some cinnabar," has been restored by him to "(Kubicam) milton vocant Graeci, minium que cinnabari;" a statement which would be certainly correct, and therefore fairly attributable to Pliny, many of whose "errors" have been more the mistakes of his commentators than his own. Salmasius thus restores the whole passage: " Jam enim Trojanis temporibus rubrica in honore erat, qui naves ea commendat, alias circa picturas, pigmentaque rarus, milton vocant Graeci, miniumque cinnabari." The milton certainly relates to the rubrica. Hill remarks", that "Homer, speaking of the Grecian ships, writes i Nija; ^Xroitaptwi,' and that it is impossible he should mean by it that they were stained with minium or cinnabar, which was not known till after his time." This correction of an error which has so long existed, and been variously propagated, is certainly important. Sinoper or miltos has been used as a colour from time immemorial, and we have proof that the Egyptians used it: the Assyrians likewise. Ezekiel, c. xxiii., v. 14, speaks of "men portrayed upon the wall, the likeness of the Chaldeans portrayed with sinoper." The Hebrew "TO"^t'*to y^a^Ht," coinciding with the Greek "miltos," (........................)
 ______________________

βλ. και  Θεολόγης Ανδρονίδης

 "Τεχνολογικά επιτεύματα μέσα απο τα Ομηρικά Έπη"  (2010)
___________________

  Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας σε όλα αυτά τα μπερδέματα της ονοματολογίας είναι η μυστικοπάθεια των διαφόρων παρασκευαστών και τεχνιτών της επεξεργασίας ορυκτών και μετάλλων και χημικών παρασκευασμάτων που είτε ανήκαν σε συντεχνίες που επέβαλαν την μυστικότητα των γνώσεών τους στα μέλη τους, ώστε αυτή η γνώση να μην περάσει έξω και πολύ περισσότερο στις ανταγωνίστριες συντεχνίες. Αλλά συχνά, απλώς και μόνο για να ξεχωρίζουν απο τους άλλους κατασκευαστές και εφευρέτες, έδιναν δικά τους ονόματα στα υλικά που χρησιμοποιούσαν κάνοντας δυσνόητες και ανεφάρμοστες τις συνταγές που κατέγραφαν στα βιβλία τους. Άλλοτε πάλι γιατί βρίσκονταν υπο διωγμό ( βλ. Χριστιανική Δύση στους Μέσους και Αναγεννησιακούς χρόνους, Ιερά εξέταση, κλπ. ) και χρειάζονταν μια "κωδικοποιημένη" γραφή, κατανοητή μόνο απο έναν στενό "συγγενικό" κύκλο. 
Συνοψίζοντας, το μπέρδεμα με τα ονόματα έχει να κάνει κυρίως με το μίνιο ( minium, το συναντάμε και ώς stupium ( λατιν. )) που άλλοτε αφορά το πορτοκαλί μολύβδου και άλλοτε το κιννάβαρι, όπου το πρώτο ( και όχι σπάνια ) θα αντικαθιστούσε το ακριβό κιννάβαρι σε κάποιες δουλειές αφού το βερμιγιόν στην "αρχαιότητα" τουλάχιστον δεν ήταν τόσο διαδεδομένο. Επίσης το συναντάμε και ώς Σανδαράχη ( κίτρινη, Όρπιμεντ, As2 S3 και κόκκινη, realgar As2 S2 // Sandarac, το Orpiment στα ελληνικά είναι το "αρσενικόν", γνωστή και ώς "Ψιαστική" που σημαίνει "φονική" // arsenic sulfure, κλπ. // αλλά με το ίδιο όνομα έχουμε σήμερα και άλλες ύλες, όπως μία ρητίνη την σανδαράχη ή σαντράκα, κ.α, περισσότερα για όλα αυτά όταν περάσω στην παρασκευή και περιγραφή των υλικών που χρειαζόμαστε στα βερνίκια και στα mediums ) που κάποιες φορές δανείζει το όνομά της στο κιννάβαρι ενώ αφορά το κόκκινο ή κίτρινο θειούχο αρσενικό.

2 

Η Αλχημεία και οι κινέζοι αυτοκράτορες / κιννάβαρι και υδράργυρος σε Ανατολή και Δύση. 
  5, c ) Πρέπει να έχουμε υπόψη μας οτι η κιννάβαρη μπορεί για εμάς να είναι ένα χρώμα ανάμεσα σε πολλά άλλα χρώματα που απλώς κάνουν για την δουλειά μας, όπως τα πινέλα, το καβαλέτο και τα άλλα εργαλεία. Όμως στους αρχαίους και μεσαιωνικούς χρόνους σε Δύση και Ανατολή, το κιννάβαρι και το βερμιγιόν δεν ήταν απλώς και μόνον ένα χρώμα με πορτοκαλίζουσες ή κόκκινες αποχρώσεις. Μέσα στις διάφορες αρχαίες τελετουργικές θρησκείες, στις νεκρικές τελετές, τις μυστικιστικές επι- στήμες μεταστοιχίωσης όπως η Αλχημεία, η πρακτική και συμβολική σημασία αυτού του χρώματος το έθετε σε περίοπτη θέση. Πρώτα απ΄όλα η σπουδαιότητα του υδράργυρου που σχετίζονταν με τον Ερμή και ένα ολόκληρο αλχημιστικό ( Ερμητικό ) σύστημα γύρω απο αυτόν. Ο μόλυβδος, το θείο, ο υδράργυρος, ο χρυσός, ο χαλκός, το αντιμόνιο, κλπ.,ήταν μερικά απο τα βασικά υλικά (και όχι μόνο) πειραματισμού μεταστοιχείωσης, των αλχημιστών.

 ( το Συντιβάνι του Υδράργυρου )

( ....... ) Στην εξωτερική πλευρά της δεξαμενής υπάρχουν έξι άστρα τα οποία μαζί με τον Ερμή αναπαριστούν τους επτά πλανήτες ή μέταλλα. Όλα τους θα λέγαμε ότι εμπεριέχονται στον υδράργυρο, καθώς αυτός είναι ο πατέρας των μετάλλων ( pater metallorum ). (βλ., σημ. 4 )
 
  Άλλωστε το βερμιγιόν που παράχθηκε απο την ανάμειξη του υδράργυρου ( που χωρίστηκε απο το φυσικό κιννάβαρι ) και του θείου ( που θεωρούνταν απο τους αλχημιστές, πηγή και βάση πολλών πραγμάτων ), υπο την επίδραση της φωτιάς ( πύρ ) και του ατμού ( αιθέρας;;;;) είναι ένα επίτευγμα της αλχημείας. 
Στην παρασκευή του πρώτα είναι μαύρο και μετά αλλάζει σε κόκκινο. Επίσης το οτι είναι ένα κόκκινο χρώμα που μοιάζει με το αίμα. Το ότι προσομοιάζει στο αίμα, αμέσως σχετίζεται με την ζωή. Έτσι οι κινέζοι έβαφαν τα πρόσωπα των νεκρών με αυτό το χρώμα ( ή όταν δεν βρίσκονταν αυτό με κάποιο κόκκινο οξείδιο ). Και αυτό συναντάται και σε άλλους πολιτισμούς γιατί δεν νοούνταν η αθανασία χωρίς την διατήρηση του φυσικού σώματος, γι' αυτό έχουμε την μουμιοποίηση των σωμάτων αλλά και την περιποίησή τους με ενταφιασμό όλων όσων χρειάζονταν στον πρότερο βίο τους και θα χρειάζονταν και στην νέα τους ζωή ( αντικείμενα καθημερινής χρήσης, κλπ. ). Αυτά που αναφέρω για τον θάνατο, δεν είναι άσχετα ώς προς την σημασία αυτου του υλικού, αφού ο υδράργυρος και η κιννάβαρη σχετίζονταν με τις προσπάθειες παρασκευής του ελιξήριου της αθανασίας και ήταν αιτία μαζί με τον μόλυβδο κ.αλ., που οδήγησαν με την τοξικότητά τους στο θάνατο ακόμη και κάποιους κινέζους αυτοκράτορες κατά τον 9ο αιώνα, καθώς οι αλχημιστές τους, τους πότιζαν με διάφορα παρασκευάσματα επιζητώντας την αθανασία, οδηγώντας τους τελικά πρώτα στην τρέλλα και τίς αρρώστιες και τέλος σε έναν φρικτό θάνατο αφού τα σώματά τους γέμιζαν για χρόνια απο αυτά τα τοξικά υλικά. Κάποιες φορές η όλη κατάσταση οδηγούσε και στην δολοφονία τους απο τους αυλικούς τους (βλ. Σιέν Ντζουνγκ 806 - 820 μ.χ. ), καθώς γίνονταν ανεξέλεγκτοι και καταστροφικοί. Το παράδοξο στην όλη ιστορία είναι ότι γνώριζαν πολύ καλά την τοξικότητα αυτών των υλικών και εν τούτοις τα ..κατάπιναν! Αυτό γνώριζε και ένας απο τούς Αυτοκράτορες που δεν πήρε το ελιξήριο: "Μ' αρέσουν πολύ οι απολαύσεις αυτού του κόσμου και δεν επιθυμώ να πάω αμέσως στούς ουρανούς. Θα κρατήσω το εληξήριο και θα το πάρω μόνο όταν πρόκειται να πεθάνω." (βλ.,σημ. 5).
  Τα λίγα που αναφέρω εδώ είναι μια απλή αναφορά που δεν μπορεί να πάει σε βάθος. Βάθος που μόνον η κατανόϊση του Ταοϊσμού και νεοταοϊσμού μπορεί να δώσει μέσα απο την σχέση του με την κινέζικη Αλχημεία ( γενικά τις μυστικές τέχνες ) και την Κινεζική Σκέψη στο σύνολό της ( ότι έχει διασωθεί και δεν είναι τόσα πολλά που να βοηθούν στο σχηματισμό μιας πλήρους και ξεκάθαρης εικόνας του πρώϊμου και ύστερου ( κινεζ. ), μεσαίωνα και την σχέση όλων αυτών με την "τέχνη της μακροζωίας", κλπ. ( στη σημ. 6, ένα βιβλίο που συνιστώ σε όποιον ενδιαφέρεται για ένα πρώτο βοήθημα στην κατανόηση ενός μεγάλου πολιτισμού ). 
Το κιννάβαρι για τους κινέζους αλχημιστές είχε την ίδια αξία με αυτήν του χρυσού και μεγαλύτερη ακόμη καταλληλότητα στην παρασκευή του ελιξήριου της αθανασίας, εξαιτίας του κόκκινου χρώματός του που προσομοιάζει με αυτό του αίματος και η ικανότητά του απο την μορφή του θειούχου υδράργυρου να ξαναγίνει ρευστό μέταλλο ( δηλαδή ζωντανό και με κίνηση ), υδράργυρος.

(σημ. 4) 
C. G. JUNG "Η Ψυχολογία της Μεταβίβασης / Rosarium Philosophorum" 
Μέρος 2ο /  ΤΟ ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙ ΤΟΥ ΥΔΡΑΡΓΥΡΟΥ // σελ. 67   
Εκδ. ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ / Αθηνα 1997  μετ. Λύσανδρος Μυγιάκης

(σημ. 5)
Άλλισον Κοουντερτ: "ΑΛΧΗΜΕΙΑ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΛΙΘΟΣ" 
7. Οι Κινέζοι Αλχημιστές // σελ 147 - και.... 
Εκδ. Πύρινος Κόσμος / Αθηνα 1984 μετ. Ανδρέας Τσάκαλης 
(σημ. 6)
 ΜΑΡΣΕΛ ΓΚΡΑΝΕ: " Η ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΣΚΕΨΗ"
 III. OI ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΑΓΙΟΤΗΤΑΣ, ( κλπ, κεφάλ, ...)
 εκδ.: Γνώση // Αθ. 1992 μετ. Πωλίνα Λάμψα 


πρόσθετες σημειώσεις απο τις πηγές


περιοδικό  Αρχαιολογία  //σελ. 48  // τευχ. 22 Μάρτιος 1987 
Δείκτης διάθλασης 3 
Κόκκοι κρυσταλλικοί, εξάγωνοι.
απόχρωση καθαρού κόκκινου απο το ανοικτό έως το βαθύ σκούρο και με τόνους απο το πορτοκαλί μέχρι το ελαφρώς ιώδες κόκκινο και αυτό το τελευταίο είναι μια απο τις καλύτερες ποιότητες που έχουμε έν σχέσει με τα πορτοκαλίζοντα που ανήκουν στά φθηνότερα vermilion.
___________________________________
American Mineralogist Notes and News / Darkering of Cinnabar in Sunlight Robert M. Dreyer, California Institute of Technology, Pasadena, California
 http://www.minsocam.org/msa/collectors_corner/arc/cinnabar.htm
 
i) επίδραση του ηλιακού φωτός στην κιννάβαρη ( δοκιμές, κλπ ) 
ii) επίδραση υψηλών θερμοκρασιών και επιπτώσεις, στους 325 και 445ο 
iii) διαχωρισμός κιννάβαρης και διοξειδίου του Πυριτίου ( προβλήματα )
iv) Oρυχεία κιννάβαρης 
v) υδράργυρος
_____________________________________
http://www.lookchem.com/Mercury-II-sulfide/ 
(...............) Mercury(II) sulfide (CAS NO.1344-48-5) is used as a red pigment when it is known as vermilion. Vermilion is known to darken and this has been ascribed to conversion from red α-HgS to black β-HgS. Investigations at Pompeii where red walls when originally excavated have darkened has been ascribed to the formation of Hg-Cl compounds (e.g., corderoite, calomel, and terlinguaite) and calcium sulfate, gypsum, rather than β-HgS, which was not detected. (................)

______________________________________________

 
KREMER 
Cinnabar - KREMER Pigmente - Info

Kremer Pigmente GmbH & Co. KG   Kremer Pigments Inc., USA
10620 Cinnabar 
(.............) Cinnabar is the common red rystalline form of mercuric sulfide. Vermilion is the standard name in England and the United States given to the red artists' pigment based on artificially made mercuric sulfide. Cinnabar and vermilion are permanent pigments. Although it is a sulfide, it is unreactive with other pigments. In oil-medium, it was commonly used with lead white to produce flesh tints. Our cinnabar from Monte Amiata is obtained from the long closed mine in Tuscany, Italy. This cinnabar corresponds in colour to the historical dry manufactured European vermilion. Our cinnabar from China is of exeptionally pure quality and is mined in the Hunan district. (................)  

_______________________________________
βλ. και.. Αριστοτέλης, Μετ. 378, 26 
Θεόφρ.Λιθ. 58 ...κιννάβαρι είναι άμμον ήν συλλέγουσι λαμπυρίζουσαν, καθάπερ ο κόκκος' ... ( Μεγ. Λεξικ. //Δημητράκου ) 


________________________________________ 

7 )  υδράργυρος

Στον Διονύσιο ( του εκ Φουρνά ) και Διονύσιο ( τον εξ Αγράφων )
Πώς να ποιήσης χρυσά γράμματα. ( Διον. τ.έκ Φ. )  
§.38. Πάρε σουλιμάν, ήγουν άξιφο, και υδράργυρον επίσης και βάλ' τα είς μάρμαρον μετά κασσιτέρου' βάλε ξείδι δριμύ ή με μολύβι ή με ασήμι' τρίψον αυτά, έως ού να γένη νερόν, και πέρνοντας απ' εκείνο το νερόν γράψε με κονδύλι ατζιδίου, και όταν στιγνώση στίλβωσέ το.

  λεξικό 
Σουλιμάς ( σουπλιμέ ) είναι άχνη - υδραργύρου , διχλωριούχος ( διττοχλωρούχος ) υδράργυρος / HgCl2 , ( Μ.Λ.Ε.Γ. Δημητρ. // είδ.νεώτ. χημ. ο κατά την πύρωσιν των μετάλλων αναδιδόμενος και είς λεπτοτάτην είτα κόνιν αποψυχόμενος ατμός ....) ένωση 1 μέρος υδράργυρου με δύο μέρη χλωρίου και εχουμε την τοξικό- τερη ( δηλητήριο ) ένωση του υδράργυρου. ( έχουμε και άχνη-θείου ).  
Σουπλιμέ: τη Δεύτερη δεκαετία του 20ο αιώνα προτάθηκε ( άν και πολλοί ήταν αντίθετοι σε αυτό ) ώς φάρμακο κατά της Ισπανικής γρίπης η οποία "χτύπησε" και την Ελλάδα το 1918 με εκατοντάδες νεκρούς κάθε μήνα.       βλ., >> http://www.rhodeslibrary.gr/info/2009/2.html

Πάρε σουλιμάν, ήγουν άξιφο >> ...."που είναι" λευκή σκόνη...

___________________________________________
 
Καλομέλας ( Hg2Cl2 ) υποχλωριούχος ή χλωριούχος υδράργυρος στις αλχημιστικές πηγές και την φαρμακολογία.  Σε κάποιες παλιές πηγές και αναφορές για την αλχημεία και την πρακτική χημεία δεν διευκρινίζεται επαρκώς αλλά δεν πρέπει να ταυτίζεται με το βερμιγιόν όταν αναφέρονται σε: καλομέλας ( Μ.Λ.της Ε.Γ/ Δημητράκου // καλομέλας -ανος & νεώτ. (το) καλομέλανον ) είναι ορυκτό του χλωριούχου υδράργυρου. Ένωση υδραργύρου ( 1 μέρος ) και χλωρίου ( 1 μέρος ) και χρησιμοποιού- νταν ώς καθαρτικό ( φάρμακο ) με αρνητικές επιπτώσεις στην συχνή χρήση και απο καθαρτικά που το περιέχουν ώς συστατικό τους. 
Χρησιμοποιείται σήμερα ώς μυκητοκτόνο ξυλείας ( και ο διχλωριούχος υδράργυρος / Σουλιμάς ), παλαιότερα χρησιμοποιούταν στην γεωργία, αλλά απαγορεύτηκε ( βλ. Ελλάδα 1974 ) εξαιτίας της τοξικότητας του υδραργύρου
____________

 www. και βιβλιογραφία 


Παραθέτω μόνο ένα μέρος απο όσα με βοήθησαν και θεωρώ οτι μπορούν να είναι χρήσιμα σε όσους ενδιαφέρονται για μια εγκυκλοπαιδική αλλά και πρακτική γνώση γύρω απο τα υλικά και τις τεχνικές της ζωγραφικής. Οι πηγές που συμβουλεύτηκα για το κιννάβαρι είναι δεκάδες οπότε είναι αδύνατο να καταγραφούν όλες εδώ.
 
( σημ, 1 ) "Το βιβλίο της Τέχνης...." Cennino Cennini 
σελ. 26 / 27   στην ελληνική του έκδοση 

__________________ 
Daniel V. Thompson   Οι τεχνικές και τα υλικά της Μεσαιωνικής Ζωγραφικής 
εκδ. Αρμός // 1998 
_________________ 
Κώστα Πλακωτάρη   Υλικά και τεχνική στη Ζωγραφική και Διακοσμητική  
Αθήνα 1983 
_________________ 
Διονυσίου του εκ Φουρνά   Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης  
εκδ. Σπανού 
_________________ 
ΜΕΓΑ ΛΕΞΙΚΟΝ ΟΛΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ // Δ. Δημητράκου 
εκδ. Χ. Τεγόπουλος - Α. Ασημακόπουλος 
________________ 
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ
Έν Αθήναις / 1929 
__________________________ 
ΟΜΗΡΟΣ   Οδύσσεια τομ Α΄
απόδ., Ζήσιμος Σιδέρης / εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος 
_________________________ 
ΟΜΗΡΟΥ    Ιλιάδα 
 απόδοση: Ιάκωβου Πολυλά / εκδ. ΟΕΔΒ 1977 
_________________________ 
περιοδικό   Αρχαιολογία, 
σελ. 48 / τευχ. 22 / Μάρτιος 1987
 ________________

Θεολόγης Ανδρονίδης

 "Τεχνολογικά επιτεύματα μέσα απο τα Ομηρικά Έπη" , (2010)

http://t-logo.blogspot.gr/2012/02/2010_26.html
_________________

Theophili, qui et Rugerus, presbyteri et monachi, libri III. de diversis ... 
 By Theophilus (Presbyter.) 
http://books.google.gr/books?id=wo4EAAAAYAAJ&oe=UTF-8&redir_esc=y
Google Text page 102 - 106 
ή
 http://archive.org/details/theophiliquietr00hendgoog

_________________________ 
The natural history of Pliny 
BOOK XXXIII page 120.....................; CHAP. 38. CINNABARIS. 
http://www.archive.org/details/naturalhistoryof06plin 
 _________________________
Chēmeia, Volume 1  By Xaver Landerer
 σελ. 388 
 http://books.google.gr/books?id=rpg5AAAAcAAJ&num=9
_________________________
The Chemistry of Pigments ( 1902 )
http://archive.org/details/chemistryofpigme00parrrich
________________________
The Manufacture of Mineral and Lake Pigments   Dr. Josef Bersch
 http://archive.org/details/manufactureofmin00bersrich
________________________
HAND-BOOK of CHEMISTRY by Leopold Gmelin
VOL. VI // Metals // London: MDCCCLII.
Google books υπάρχει λάθος γιατί αναφέρεται στο google ώς ...Volume 5 // το σωστό είναι, βλ.στο βιβλίο: VOL VI ( 6 ) αλλά πρέπει να ακολουθήσουμε το google για να βρούμε άκρη στην αναζήτηση.

http://books.google.gr/books?id=1AI5AAAAMAAJ&pg=PR3&dq=HAND-BOOK+of+CHEMISTRY+by+Leopold+Gmelin+VOL.+VI+//+Metals+//+London:+MDCCCLII&hl=en&sa=X&ei=zLAdUcHOKuOB4gSBn4CQBg&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=HAND-BOOK%20of%20CHEMISTRY%20by%20Leopold%20Gmelin%20VOL.%20VI%20%2F%2F%20Metals%20%2F%2F%20London%3A%20MDCCCLII&f=false
 __
 σελ. βιβλίου 19 και ...
 Β. PROTOSULPHIDE OF MERCURY, or Mercuric Sulphide.
a. ..... Mercury And Sulphur.
______________________
Pigment Red / PR / Pigment Database 
http://www.artiscreation.com/red.html#cinnabar

______________________




                                                                                                                  Θεόδωρος Παππάς

Λευκό τού Τιτανίου ( ΤiΟ2 )

Titanium dioxide rytile (*)

Titanium White, Oxyde de Titane, Titandioxid, Blanco di Titanio, Titaanwit, Rutilweiss, Titanweiss, Τιτανία, Blanc de Titanium, λευκό του τιτανίου...

χημική ονομασία: Διοξείδιο του τιτανίου ή Τιτανία ( φυσικό οξείδιο του Τιτανίου / ένωση τιτανίου και οξυγόνου ) και ως χρωστική ( ζωγραφική, καλλυντικά, κλπ ) μπορεί να την συναντήσουμε με ονόματα όπως titanium white, pigment white 6, CI 77891.
(*) rytile: Τό ρουτίλιο είναι ορυκτό οξείδιο τού Τιτανίου του τύπου ΤiΟ2 καί είναι μία από τίς τρείς πολυμορφικές " διαμορφώσεις " ( κρυσταλλικές μορφές ) ( σημ.4 ) πού μπορούν νά συναντηθούν στό φυσικό ακατέργαστο οξείδιο τού τιτανίου, τήν Τιτανία. Οί άλλες δύο κρυσταλλικές μορφές εκτός απο το Ρουτίλιο ( που είναι το πιό σύνηθες ), είναι τό Ανατάσιο ( anatase ) και ο Βρουκίτης ( brookite ), που και αυτά είναι μορφές του ρουτίλιου γι΄ αυτό και μπορούν νά μετατραπούν σέ Ρουτίλιο άν  φτάσουν στό κοινό σημείο τήξης καί βρασμού τους ( 950 οC ).
Στήν φυσική του μορφή το ρουτίλιο δέν είναι λευκό αλλά καστανό προς το κόκκινο και όχι απόλυτα αδιαφανές, καθώς τό χρώμα του επηρεάζεται από μέταλλα πού συχνά βρίσκονται στήν δομή του, όπως ο σίδηρος, τό ταντάλιο, κ.αλ..
Το βρίσκουμε σε μεγάλη αφθονία ώς στοιχείο στην γήϊνη επιφάνια και ως μέταλλο σε πυριγενή πετρώματα και ιζήματα ( σημ.5 ).
Τό ρουτίλιο εκτός από τήν χρήση του στήν παρασκευή τού Τιτανίου χρησιμοποιείται καί στήν παρα- σκευή άλλων μετάλλων. Η βιομηχανική του χρήση άρχισε τό 1939 καί μέ αυτό έχουμε τό σύγχρονο λευκό τού τιτανίου _ Titanium dioxide rytile ( Διοξείδιο του Τιτανίου ) _στά χρώματα ζωγραφικής. Πάντως μέχρι πρόσφατα η Τιτανία ώς σκόνη χρώματος οικοδομικών, ζωγραφικών βαφών και στην αργιλοπλαστική ( πορσελάνη κλπ ) είχε τήν πρωτοκαθεδρία , αλλά πλέων η χρήση της περνάει σέ όλο καί περισσότερες εφαρμογές με κατανάλωση που αγγίζει τους 4 εκατομμύρια τόνους (σκόνης) το χρόνο με το 70% περίπου στην παραγωγή χρωστικών! (σημ. 1) 
Για τίς χρήσεις της Τιτανίας, τις εφαρμογές και τους τρόπους παρασκευής αυτού του εκπληκτικού "υλικού" ( χρώματα, μελάνια εκτύπωσης, χαρτιά, πλαστικά, τρόφιμα ( Ε Ε171 ), καλλυντικά, βιομηχανικά και ιατροτεχνολογικά όργανα και προϊόντα, νανοτεχνολογία, ηλεκτρονικά κυκλώματα, υπο- λογιστές και οθόνες, συνθετικές ίνες, φίλτρα, παραγωγή ενέργειας, οικοδομικά υλικά, με αυτοκαθαριζόμενες ιδιότητές απέναντι σε οργανικούς και ανόργανους ρύπους, σε εφαρμογές πού απαιτούν ένα λαμπερό λευκό χρώμα, κλπ. )

διαβάστε:  
1) Δρ. Μάριου Σ. Κατσιώτη " Φωτοκαταλιτικά δομικά υλικά. Θεωρία και Εφαρμογές " βλ. >>>
 http://www.e-archimedes.gr/links/item/31-
2)( Αγγ.)http://en.wikipedia.org/wiki/Titanium_dioxide

3)  (βλ, σημ.5 )
Τό διοξείδιο τού τιτανίου ( Τιτανία ) έχει έναν απο τους υψηλότερους δείκτες διάθλασης (n=2,7 ) καί αυτό τό κάνει τό πιό καλυπτικό χρώμα πού έχουμε απο τα σύγχρονα λευκά ( όχι από το Λευκό του μολύβδου ).
Είναι μια απο τις κυριότερες ενώσεις του Τιτανίου ( άλλες ανήκουν στα χλωρίδια  i) Τετραχλωριούχο τιτάνιο ( TiCl4), ii) Tριχλωριούχο τιτάνιο (ΤiCl3) ).

Τό λευκό τού Τιτανίου είναι σήμερα ότι ήταν τό λευκό τού Μολύβδου μέχρι πρίν από εκατό χρόνια. Ανακαλύφθηκε τό 1821 ( τό Τιτάνιο ανακαλύφθηκε τό 1791 ), αλλά στήν ζωγραφική άρχισε νά χρησιμοποιείται στίς αρχές τού 20ου αιώνα ( υπάρχουν στοιχεία γιά τό 1908 στήν Ευρώπη ).
 Μιά ποιότητα ( μάλλον κατώτερη ) τού λευκού τιτανίου πού είναι μίγμα μέ βαρίτη ( barium solphate ) βρέθηκε σέ χρώματα καί μελάνια πρίν τό 1900 (;). Δέν ξέρω άν είναι ίδιο ή παραπλήσιο μέ τό μίγμα διοξειδίου τού τιτανίου καί θειϊκού βαρίου ( Blanc fix _ ΤiO2 + BaSO4 ), πάντως πιστεύω οτι στήν ελαιογραφία και την αυγοτέμπερα είναι προτιμότερο τό titanium dioxide rytile καί όχι τά διάφορα λιθοπόνια.
Ο Daniel V. Thompson  προτείνει για την τέμπερα τό ΤiO2 + BaSO4 στό βιβλίο του «Αυγοτέμπερα, Θεωρία καί πρακτική »,  τά αναφέρει ώς titanium Lithopones.
Μπορούμε νά πούμε_ μέ κάθε επιφύλαξη_ ότι μετά τήν τρίτη δεκαετία τού 20ου αιώνα τό Λευκό τού Τιτανίου έχει πλέον παραγκωνίσει σέ πολύ μεγάλο βαθμό τό Λευκό τού Μολύβδου στήν ζωγραφική ενώ τό λιθοπόνιο ( ZnS + BaSO4 ) καί τό Λευκό τού ψευδαργύρου αντικατέστησαν τό Λευκό τού Μολύβδου ώς λευκές χρωστικές στά μίγματα γιά προετοιμασίες επιφανειών ( σέ μουσαμάδες, ξύλα, κλπ. ).
Στήν αυγοτέμπερα , τήν ελαιογραφία καί τά ακρυλικά είναι η καλύτερη επιλογή ( αποφεύγοντας έτσι τό Λευκό του μολύβδου). Μπορούμε να το χρησιμοποιούμε στο γκουάς, τις έτοιμες βιομηχανικές τέμπερες και στην ακουαρέλλα. Χρώμα με μεγάλη καλυπτική ικανότητα, κατάλληλο γιά ζωγραφική στο μουσαμά , το ξύλο και το χαρτί και μεγάλη αντοχή στον χρόνο χωρίς να αλλοιώνεται στην έκθεσή του στον αέρα, ενώ κιτρινίζει πολύ λιγότερο απο το λευκό του Μολύβδου όταν χρησιμοποιούμε λινέλαιο. Δεν επιρεάζεται απο το Υδρόθειο, είναι ανθεκτικό στο ηλιακό φώς και σε θαλάσσια και όξινα περιβάλλοντα.

Ελαιογραφία και δείκτες διάθλασης, το λινέλαιο, κλπ.. 
Είπαμε πώς το λευκό του τιτανίου έχει δείκτη διάθλασης n=2,71 και η γνώση αυτή είναι σημαντική για κάθε χρώμα στη ζωγραφική αλλά και όσον αφορά τούς δείκτες διάθλασης των λαδιών αφού σχετίζονται άμεσα με τις οπτικές ιδιότητες των χρωματικών στρωμάτων. Ο δείκτης διάθλασης δεν είναι κάτι αμετάβλητο και αλλάζει ανάλογα με τα συνδετικά και τους διαλύτες που θα
χρησιμοποιήσουμε για το πλάσιμο και την στερέωση των χρωμάτων ( λάδια, τέμπερες, κόλλες, ρητίνες, κλπ ) πάνω σε κάποια επιφάνεια, που και αυτή με την σειρά της επηρεάζει ανάλογα με το είδος της επίστρωσης που την καλύπτει. Ακολουθεί το πέρασμα και η επίδραση του χρόνου και οι διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες ... κλπ. Έτσι λοιπόν, το οξείδιο του Τιτανίου ώς λευκή χρωστική αντανακλά το 21% του προσπίπτοντος φωτός, ( εδώ πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι αναφερόμαστε σε δείκτη διάθλασης ενός ομοιογενούς μέσου ( υλικού ).
 Όταν αναμιχθεί με λινέλαιο ανακλά μόνον 9% του φωτός ( n=1,48 ), (βλ. νόμο του Snell για την διάδοση μιας μονοχρωματικής ακτινοβολίας στον αέρα (n=1) και στη συνέχεια το πέρασμά της σε ένα μέσο ( υλικό ) ...κλπ ). Το λινέλαιο λοιπόν κάνει την χρωστική περισσότερο διάφανη αλλά και με το πέρασμα του χρόνου εξαιτίας τής οξείδωσής του όλα αυτά μεταβάλλονται και έτσι μπορούμε να έχουμε από (n=1,48) σε (n=1,57) με ακόμη μεγαλύτερη διαφάνεια. Ενίσχυση αυτής της διαφάνειας που θα έχουμε έτσι κι αλλιώς στο πέρασμα του χρόνου έχουμε και με την προσθήκη των ρητινών που χρησιμοποιούμε στα συνδετικά μας (λινέλαιο + ρητίνη + νέφτι ).

Άν ενδιαφέρεστε για βαθύτερη γνώση όλων αυτών και πάντοτε σε σχέση με την ζωγραφική προτείνω το βιβλίο τής Ελένης Ε. Ιωακείμογλου "Τά Οργανικά Υλικά στην Τέχνη και την Αρχαιολογία" τομ, Α΄ ..εκδ ΙΩΝ )

Εδώ να τονίσω για άλλη μια φορά πώς δεν χρησιμοποιούμε λάδια κατώτερης ποιότητας ή λάδια που δεν έχουν υποστεί ειδική επεξεργασία ώστε να είναι κατάλληλα για ζωγραφική. 
 _______________________
 Στά έτοιμα χρώματα γιά τήν ελαιογραφία, οι εταιρείες δίνουν καί μια πρόσμειξη Λευκού Τιτανίου μέ Blanc de zinc ( Λευκό Ψευδαργίρου ) , σέ μιά προσπάθεια νά αναμειχθούν σέ ένα τά πλεονεκτήματά τους. Προσωπικά αποφεύγω αυτές τίς μείξεις τών λευκών γιατί δουλεύω μέ λεπτές στρώσεις χρωμά- των που η μία έρχεται νά καλύψει τήν άλλη καί τό λευκό τού Ψευδαργύρου δέν είναι και ότι καλύτερο γιά παρόμοιες τεχνικές.

αυγοτέμπερα
Σε έναν κρόκο αυγού μια σταγόνα ξύδι και το λευκό του τιτανίου δουλεύεται άνετα με αυτήν την  τέμπερα. Προσθέτουμε νερό καθώς τρίβουμε με την σπάτουλα ή το πινέλο, το χρώμα μας. Προτιμότερη φυσικά είναι η σπάτουλα απο το πινέλο στο τρίψιμο των χρωμάτων τέμπερας και ακόμα καλύτερο ένα γυάλινο τριβείο ( κάπως ακριβό, αλλά το καλύτερο αν τρίβουμε εμείς τα χρώματα μιας κάποιας ποσότητας σκόνης ή αυτά που φτιάχνουμε για αποθήκευση στα δικά μας χειροποίητα σωληνάρια ελαιογραφίας ) ανάλογα βέβαια και με την ποσότητα χρώματος που θέλουμε να χειριστούμε.

στις άλλες τέμπερες, τα ακρυλικά, το αραβικό κόμμι και η γλυκερίνη
Χρειάζεται προσοχή όταν χρησιμοποιούμε στο λευκό Τιτανίου, αραβικό κόμμι, ( ακόμη και όταν έχουμε αραβικό κόμμι + μέλι ή ζάχαρη και άλλα πιό φιλικά κόμμεα προς το λευκό του Τιτανίου ) γιατί μια μεγαλύτερη ποσότητα δημιουργεί σκασίματα όχι μόνον σε παχιές στρώσεις χρώματος αλλά και σε πολύ λεπτά περάσματα χωρίς να έχουν κάν περαστεί δεύτερες και τρίτες επικαλύψεις χρώματος. Προτιμότερο είναι στα έτοιμα σωληνάρια επαγγελματικών σειρών χρωμάτων γκουάς και τέμπερας που έχουν ήδη αρκετή ποσότητα γόμας να τα δουλεύουμε αραιώνοντάς τα με νερό και γλυκερίνη. Η γλυκερίνη πάντα σε μικρές ποσότητες.
Την γλυκερίνη μπορούμε να την χρησιμοποιούμε και στα ακρυλικά χρώματα, ιδιαίτερα όταν τα ετοιμάζουμε εμείς, ( δηλαδή τρίβουμε τις σκόνες μας με πρώτη ύλη ακρυλικού ) και θέλουμε τα χρώματά μας να μην στεγνώνουν πολύ γρήγορα, πάντα όμως με προσοχή και σε πολύ μικρές ποσότητες.
Γλυκερίνη προμηθευόμαστε μόνον απο φαρμακαποθήκες.

στεγνωτικά
Σε οικοδομικές, διακοσμητικές και άλλες εργασίες (σκηνικά κλπ ) μπορούμε να χρησιμοποιούμε στεγνωτικά απο άλατα κοβαλτίου και μαγγανίου και αυτά μπορούμε να τα βρούμε σε χρωματοπωλεία και κάποια σε καταστήματα ζωγραφικών ειδών. Στην ζωγραφική όμως η χρήση τους είναι καταστροφική όταν προστίθονται στίς σκόνες και τα έτοιμα λαδοχρώματα. Αντί αυτών, έχουμε τα βερνίκια ( mediums ) που ετοιμάζουμε εμείς, ελαιορητινικά βερνίκια, λινέλαιο ηλίου κλπ. και φυσικά το νέφτι ( νέφτι διπλής απόσταξης και μόνον απο εταιρείες παραγωγής ή εταιρείες χρωμάτων ζωγραφικής, όχι χύμα που χρησιμοποιούμε σε ελαιοχρωματισμούς. Κατώτερης ποιότητας νέφτι χρησιμοποιούμε στο τελικό καθάρισμα των εργαλείων μας και μετά πάντοτε ολοκληρώνουμε με σαπούνι και νερό.

Νοθεία
Ειδικά στά χρώματα οικοδομικών εργασιών νοθεύεται μέ διάφορες φυσικές χρωστικές όπως τάλκ, κιμωλία, κλπ, γι' αυτό καί πρέπει νά αγοράζουμε από εταιρείες παρασκευής ζωγραφικών ειδών καί μόνον τίς επαγγελματικές σειρές τους, είτε πρόκειται γιά πάστα χρώματος, είτε γιά σκόνη.

προφυλάξεις και κίνδυνοι
Δεν είναι τοξικό, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως μπορούμε να το εισπνέουμε ή απο τα χέρια μας ( μέσω τροφής, καπνίσματος, κλπ, κατά την διάρκεια που ζωγραφίζουμε ) να περνάει μέσω της στοματικής ή αναπνευστικής οδού στον οργανισμό μας, γι αυτό χρειάζεται προσοχή όπως και όλα τα υλικά της ζωγραφικής είτε αυτά επισημαίνονται ώς τοξικά είτε όχι. Άν και δεν απορροφάται εύκολα απο τον ανθρώπινο οργανισμό ( ακόμη και απο τροφές, φυσικές ή επεξεργασμένες _E171 (σημ. 2 ) που περιέχουν τιτάνιο ) θέλει προσοχή αφού εδώ αναφερόμαστε στις σκόνες χρωμάτων ζωγραφικής και όχι στα τρόφιμα, τα καλλυντικά ή τα ιατρικά μοσχεύματα που το περιέχουν.
Ακόμη μεγαλύτερη προσοχή θέλει_ με ανάλογες προφυλάξεις_ στήν αιωρούμενη σκόνη που το περιέχει και εισπνέεται ή καταπίνεται κατα την διάρκεια οικοδομικών ή παρασκευαστικών εργασιών. Με την κατάπωση ή την εισπνοή στους χώρους εργασίας και στην παρατεταμένη έκθεση στίς χρωστικές του Τιτανίου μπορεί να σωρευτεί σε κάποιους συγκεκριμένους ιστούς και ενδεχομένως να προκαλέ- σει προβλήματα υγείας. Τέλος πάντων και πέρα απο όλα αυτά, το λευκό του Τιτανίου είναι απο τα πιό ακίνδυνα χρώματα που διαθέτουμε.( βλ, σημ.5 ) (σημ.6 )
________________________________
σημειώσεις και πηγές

WWW. Bank 

http://www.artiscreation.com/white.html
http://cameo.mfa.org/browse/record.asp?subkey=9386
________________________________
Εγκυκλοπαιδικόν ΛΕΞΙΚΟΝ τού Ελευθερουδάκη
Daniel V. Thompson "Αυγοτέμπερα" εκδ. Αρμός
Ελένης Ε. Ιωακείμογλου "Τά Οργανικά Υλικά στην Τέχνη και την Αρχαιολογία"
τομ, Α΄ , εκδ. ΙΩΝ

Gino Piva " Aκουαρέλλα και Τέμπερα" εκδ. ΑΡΜΟΣ
Κωστή Πλακωτάρη "Υλικά καί Τεχνική στή Ζωγραφική καί Διακοσμητική"
________________________________
περιοδικό  αρχαιολογία
 http://www.arxaiologia.gr/site/content.php?sel=147
________________________________
TITANIUM: WORLD PRODUCTION OF MINERAL CONCERATES, BY COUNTRY
(1999 - 2003 )
http://www.indexmundi.com/en/commodities/minerals/titanium/titanium_table15.html
 _________________________________
( σημ.2 )
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32006L0033:EL:NOT

Οδηγία 2006/33/ΕΚ της Επιτροπής, της 20ής Μαρτίου 2006 , για τροποποίηση της οδηγίας 95/45/ΕΚ όσον αφορά το κίτρινο Sunset FCF (sunset yellow FCF) (E 110) και το διοξείδιο του τιτανίου (E 171) ( Κείμενο που παρουσιάζει ενδιαφέρον για τον ΕΟΧ )
(4) Το διοξείδιο του τιτανίου (E 171) έχει εγκριθεί στο πλαίσιο της οδηγίας 94/36/ΕΚ ως χρωστική ουσία για χρήση σε ορισμένα τρόφιμα. Το διοξείδιο του τιτανίου μπορεί να παρασκευαστεί με μορφή κρυστάλλων του ανατασίου ή του ρουτιλίου. Η φολλιδωτή μορφή του ρουτιλίου διαφέρει από αυτή του ανατασίου ως προς τη δομή και τις οπτικές ιδιότητες (pearlescence). Επιβάλλεται για τεχνικούς λόγους η χρήση της φολλιδωτής μορφής του ρουτιλίου ως χρωστικής ουσίας σε τρόφιμα και σε επιχρίσματα μεμβρανών για δισκία συμπληρωμάτων διατροφής. Στις 7 Δεκεμβρίου 2004, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων δήλωσε ότι η χρήση ρουτυλίου του διοξειδίου του τιτανίου, σε άμορφη ή φολλιδωτή μορφή, δεν δημιουργεί ανησυχίες όσον αφορά την ασφάλεια. Επομένως, τα κριτήρια καθαρότητας του διοξειδίου του τιτανίου (Ε 171) πρέπει να τροποποιηθούν ώστε να περιλαμβάνουν τόσο τη μορφή του ανατασίου όσο και τη μορφή του ρουτιλίου αυτής της ουσίας.Επίσημη Εφημερίδα αριθ. L 082 της 21/03/2006 σ. 0010 - 0013 

 __________________________________
( σημ.4 ) http://ruby.colorado.edu/~smyth/min/tio2.html
__________________________________
( σημ. 5 ) "ΤΙΤΑΝΙΟ Τα Κράματα και οι Ενώσεις του"
( πτυχιακή εργασία ) Ξανθοπούλου Μαρία
http://eprints.teikoz.gr/31/1/A_25_2008.pdf
 __________________________________
( σημ.6 )
Οδηγία 78/176/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 20ής Φεβρουαρίου 1978 περί των αποβλήτων που προέρχονται από τη βιομηχανία διοξειδίου του τιτανίου Επίσημη Εφημερίδα αριθ. L 054 της 25/02/1978 σ. 0019 - 0024

http://eur-lex.europa.eu/el/dossier/dossier_32.htm
__________________________________

www.

Μάριος Σ. Καρτσιώτης    http://www.iok.gr/documents/Photocat..._Katsiotis.pdf
Κυριαζίδης Θωμάς http://nefeli.lib.teicrete.gr/browse...azidis2010.pdf _________________________________

Rutile
http://www.handbookofmineralogy.org/pdfs/rutile.pdf
http://el.wikipedia.org/wiki/Ρουτίλιο
 _____________________________________

Titanium dioxide
http://www.dechenchem.com/english/product.asp?id=154
http://en.wikipedia.org/wiki/Titanium_dioxide
http://en.wikipedia.org/wiki/Titanium
 _________________________________
κοσμηματοποιία
 http://www.jewelpedia.com/lexicon_details.php?id=217
_________________________________

toxicoligy ( αποσπάσματα )
Το διοξείδιο τιτανίου έχει ταξινομηθεί πρόσφατα από τη Διεθνή Επιτροπή αντικαρκινικού αγώνα (IARC) ως καρκινογόνος ουσία ομάδας IARC 2B ενδεχομένως καρκινογόνος στους ανθρώπους. Το διοξείδιο τιτανίου αποτελεί 70% του όγκου συνολικής παραγωγής των χρωστικών ουσιών παγκοσμίως. Χρησιμοποιείται ευρέως για να παρέχει τη λευκότητα και την αδιαφάνεια στα προϊόντα όπως τα χρώματα, τα πλαστικά, τα έγγραφα, τα μελάνια, τα τρόφιμα, και οι οδοντόπαστες. Χρησιμοποιείται επίσης στα προϊόντα φροντίδας καλλυντικών και δέρματος, και είναι παρόν σχεδόν σε κάθε sunblock, όπου βοηθά προστατεύω το δέρμα από το υπεριώδες φως. (.......)τα συμπεράσματα IARC είναι βασισμένα στα πολύ συγκεκριμένα στοιχεία. Αυτά τα στοιχεία έδειξαν ότι οι υψηλές συγκεντρώσεις του ουσία-βαθμού (που κονιοποιείται) και πολύ λεπτή σκόνη διοξειδίου τιτανίου προκάλεσαν τον καρκίνο αναπνευστικών οδών στους αρουραίους που εκτέθηκαν από την εισπνοή και το ενδοτραχειακό instillation* (....) Καναδάς (εθνικό γραφείο WHMIS) πρόσφατα συσκέφτηκαν με το Κεμπέκ CSST και CCOHS (οι δύο κύριες αντιπροσωπείες που παρέχουν τις ταξινομήσεις WHMIS στο κοινό) σχετικά με τις επιπτώσεις της απόφασης IARC στην ταξινόμηση WHMIS του διοξειδίου τιτανίου. Συμφωνήθηκε ότι το διοξείδιο τιτανίου τώρα ικανοποιεί τα κριτήρια για WHMIS D2A (καρκινογόνος ουσία) βασισμένα ανακοινωίδα τύπου από το IARC μέχρι σήμερα, και ότι δεν είναι απαραίτητο να περιμένει την απελευθέρωση της πλήρους μονογραφίας.
Οι κατασκευαστές και οι προμηθευτές του διοξειδίου τιτανίου ενθαρρύνονται για να αναθεωρήσουν και να ενημερώσουν τα υλικές φύλλα στοιχείων ασφάλειας και τις ετικέτες προϊόντων τους βασισμένα σε αυτές τις νέες πληροφορίες το συντομότερο δυνατόν. Οι εργοδότες πρέπει να αναθεωρήσουν τα προγράμματα επαγγελματικής υγιεινής τους για να εξασφαλίσουν ότι η έκθεση στη σκόνη διοξειδίου τιτανίου αποβάλλεται ή μειώνεται στο ελάχιστο πιθανό. Οι εργαζόμενοι πρέπει να εκπαιδευτούν σχετικά με αυτόν τον πιθανό πρόσφατα αναγνωρισμένο κίνδυνο για την υγεία τους και να εκπαιδευθούν στις κατάλληλες διαδικασίες εργασίας.

______________________

                                                                                                  Παππάς Θεόδωρος

Λευκό τού μολύβδου

Λευκό τού μολύβδου 2PbCO3+Pb(OH)2

Λευκό τού Μολύβδου ή Λευκό τού Αργύρου ή Στουπέτσι ή ψιμύθι, Blanc d' Argent, Flake White, Bleiweiss, Kremserweiss, Cerussa.

Βασικός ανθρακικός μόλυβδος (PbCo 3 ). Κατασκευάζεται μέ πολλούς καί διαφορετικούς τρόπους ή πιο σωστά με παραλλαγές μιας κοινής μεθόδου. Συνήθως παίρνουν τό όνομα τής γεωγραφικής περιο χής που παρασκευάζονται (π.χ, Ολλανδικός , Αγγλικός, Γαλλικός, κλπ.) Επικράτησε το όνομα Ολλα νδικός έναντι των άλλων εξαιτίας του μεγάλου όγκου της εξαγώγιμης παραγωγής και όχι γιατί εφευ ρέθηκε εκεί, αφού η μέθοδος έρχεται απο την αρχαιότητα ( σημ. 2, a και b ) Ο τρόπος πού περιγρά φεται ( Ολλανδικός ) από τόν Διονύσιο ( τού εκ Φουρνά ) καί ένας παρόμοιος στό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό τού Ελευθερουδάκη και ακόμη πιο περιγραφικός στο "Εγχειρίδιον Χημείας -ΜΕΤΑΛΛΑ" του Α.Κ.Χρηστομάνου( σημ.1 ), είναι περίπου ο εξής: Πλάκες μολύβδου τοποθετούνται πάνω από ξύδι μέσα σέ πήλινα δοχεία καλά σφραγισμένα καί σκεπασμένα μέ κοπριά. Καθώς οί ατμοί τού ξυ διού προσβάλλουν λίγο--λίγο τής πλάκες μολύβδου καί σέ συνδυασμό μέ τήν θερμότητα(;) και το διοξείδιο του άνθρακα τής κοπριάς ο οξεικός μόλυβδος μεταβάλλεται σέ ανθρακικό μόλυβδο. Όμως σύμφωνα μέ τόν D.V. Thompson, άν ακολουθούσαμε αυτόν τόν τρόπο δέν θά είχαμε ανθρακικό μό λυβδο ( λευκό τού μολύβδου ), αλλά οξικό άλας μολύβδου αφού λείπει ένας βασικός παράγοντας οξείδωσης τού μολύβδου καί αυτός είναι τό διοξείδιο τού άνθρακα. Η διαδικασία αυτή κρατάει περίπου ένα μήνα. Άν συνεχιστή ο χρόνος οξείδωσης ( χωρίς πλέων τό ξύδι καί τήν κοπριά ) αλλά μέ έκθεση στό διοξείδιο τού άνθρακα ή μέ θέρμανση ( ή όπως λέει ο Thompson, ...άν συνεχιζόταν αυτό τό ψήσιμο... στόν ελεύθερο αέρα...) από τό Λευκό μολύβδου θά περάσουμε σταδιακά σέ άλλα χρώματα τού μολύβδου, αρχικά κίτρινο καί τέλος πορτοκαλί τού μολύβδου, γνωστό μέ τό όνομα "Μίνιο" (τετροξείδιο τού μολύβδου Pb3O4 ). Όμως έχουμε διοξείδιο του άνθρακα απο την κοπριά των ζώων. Δέν θά προχωρήσω περισσότερο στό ζήτημα τών τρόπων παρασκευής και τις διαφωνίες τού τι ακριβώς παρασκευάζονταν με τις μεσαιωνικές συνταγές και τις μεθόδους της νεότερης και σύγχρονης βιομηχανίας στην παρασκευή του Λευκού τού Μολύβδου. Όποιος όμως ενδιαφέρεται γιά βαθύτερη γνώση τών υλικών ζωγραφικής θά πρέπει νά ανατρέξει στήν ξένη βιβλιογραφία. Στήν Ελλάδα τά μόνα βιβλία πού γνωρίζω ώς πρός τήν παρασκευή καί χρήση τού Λευκού τού Μολύβδου είναι τά βιβλία πού αναφέρω. Ειδικά όμως στό βιβλίο τού Daniel V. Thompson " Οί τεχνικές καί τά Υλικά τής Μεσαιωνικής Ζωγραφικής" περιγράφονται, συγκρίνονται καί σχολιάζονται διάφοροι μεθόδοι κατασκευής καί είναι τό μόνο ( απ΄ όσα βιβλία ξέρω στά ελληνικά ), πού δέν περιορίζεται μόνο στήν απλή περιγραφή αυτών τών μεθόδων. Συνοψίζοντας, οι μέθοδοι που περιγράφονται σε εγχειρίδια όπως του Διονυσίου και άλλα σχετικά, απευθύνονται σε παρασκευαστές μικρής κλίμακας και φυσικά στήν Ολλανδική μέθοδο. Παραθέτω μια αρκετά αναλυτική περιγραφή ( (1) Eγχειρίδιον ΧΗΜΕΙΑΣ-Μέταλλα...) που έχει να κάνει με την παρασκευή σε μεγάλη κλίμακα κάνοντας κατανοητή την όλη διαδικασία , τα όποια μειονεκτήματά της, κλπ,.
Ώς χρώμα στήν ζωγραφική ...καί τά νεότερα λευκά ώς αντικαταστάτες.
 Τό Λευκό τού Μολύβδου ήταν τό κυριότερο λευκό από τήν αρχαιότητα μέχρι καί τόν 19ο αιώνα καί τό καλύτερο γιά τήν ελαιογραφία καί τήν αυγοτέμπερα, πρίν αντικατασταθεί σέ μεγάλο βαθμό από τό Λευκό τού Τιτανίου ( Blanc de Titanioum ) καί σέ μικρότερο (;) από τό Λευκό τού Ψευδαργύρου ( Blanc de Zing ). Τά πλεονεκτήματά του έναντι τών άλλων λευκών χρωμάτων, δέν αντισταθμίζουν τούς κινδύνους κατά τήν χρήση του, εξαιτίας τής μεγάλης τοξικότητάς του, είτε είναι σέ μορφή πάστας ( έτοιμο σέ σωληνάριο ή βάζο γιά χρήση στήν ελαιογραφία όπου ο κίνδυνος μετριάζεται πάρα πολύ ) ειτε σέ σκόνη πού τρίβουμε εμείς, άρα επικίνδυνο ( επαφή μέ τό δέρμα , εισπνοή, κατάποση ). Οί όποιες προφυλάξεις πού μπορούν νά παρθούν στό χώρο ένός ατελιέ ( γάντια, μάσκες κλπ )δέν μπορούν νά προσφέρουν απόλυτη προστασία όταν τρίβουμε εμείς τίς πούδρες τών χρωμά- των. Στήν τέμπερα καί στήν ελαιογραφία μπορούμε νά αντικαταστήσουμε τό Λευκό Μολύβδου μέ τό Λευκό Τιτανίου στη ζωγραφική ενώ τό Λευκό τού Ψευδαργύρου και τα διάφορα λιθοπόνια στην επίστρωση επιφανιών ( μουσαμάδων, ξύλων) Ειδικά όταν δουλεύουμε μέ επάλληλα χρωματικά στρώματα, τό Λευκό τού Τιτανίου είναι η καλύτερη επιλογή από τά νεότερα λευκά τής βιομηχανίας πού έρχονται πρός αντικατάσταση ή έστω ακίνδυνες αναλλακτικές στό Λευκού τού Μολύβδου Άν δουλεύουμε μέ αυτόν τόν τρόπο τότε δέν πρέπει νά επιλέξουμε τό Λευκό Ψευδαργύρου πού είναι καλό γιά ζωγραφική "μιά κι ΄έξω" καί όχι γιά τεχνικές - στρώση πάνω σέ στρώση, όπως οι τεχνικές τών παλαιών "Δασκάλων" ( Δυτική Αναγέννηση, κλπ ), εξαιτίας τού ότι στεγνώνει αργά. Αλλά καί ένα επιφανειακό καί όχι είς βάθος στέγνωμά του, θά είναι μιά πολύ κακή βάση γιά τό πέρασμα τών επόμενων χρωματικών στρώσεων. Εάν _ παρ΄όλα αυτά _ θεωρούμε απαραίτητο τό Λευκό τού Μολύ βδου σέ κάποια στάδια τής δουλειάς μας ( τελειώματα, ψιμύθια στήν αυγοτέμπερα κλπ. ) πρέπει πάντοτε νά αγοράζουμε τήν καλύτερη ποιότητα. Bασικά μπορούμε νά τό χρησιμοποιούμε, γιά τά προτερήματά του, στήν ελαιογραφία καί στήν αυγοτέμπερα ( σκεπτόμενοι όμως τήν μεγάλη του τοξικότητα όταν τρίβουμε εμείς τίς σκόνες τών χρωμάτων ) καί τό αποφεύγουμε τελείως στήν ακουαρέλλα, στό gouache καί στά παστέλ καί φυσικά σέ τεχνικές πού απαιτούν ψεκασμό ( αερογράφοι, κλπ. ), θέρμανση ( εγκαυστική ) κ.ο.κ.
 ιδιότητες , προτερήματα καί επιλογές στήν ελαιογραφία, τήν αυγοτέμπερα, σέ μουσαμά, σέ χαρτί.. κλπ. Λάδια καί mediums. 
  Χρώμα μέ μεγάλη καλυπτική δύναμη πού δέν χρειάζεται στεγνωτικά ( αφού ο μόλυβδος μέ τό λινέλαιο λειτουργούν ώς στεγνωτικό πολύ περισσότερο δέ, όταν αναμιγνύουμε στά χρώματά μας ρητινικά βερνίκια ( medium ) θερμής ή πολύ καλύτερα ψυχρής παρασκευής, π.χ ρητίνη ( Μαστίχα ή Δάμμαρη ) πού έχει διαλυθεί σέ νεύτι. Γιά τήν παρασκευή καί χρήση αυτών τών βερνικιών ( medium ) θά αναφερθώ ξεχωριστά. Σέ μορφή πούδρας μπορούμαι νά χειριστούμε τό χρώμα μέ Λινέλαιο (όπου στεγνώνει γρήγορα αλλά κιτρινίζει περισσότερο σέ σχέση μέ τά άλλα λάδια ), Παπαρουνέλαιο ( στεγνώνει αργότερα απ' τό λινέλαιο ) καί Καρυδέλαιο ( σημ.7 ).

  Στήν αυγοτέμπερα προτιμότερος είναι ο καθαρός κρόκος αυγού χωρίς τό ασπράδι καί χωρίς ξύδι ή έστω μόνο μέ μία ή δύο σταγόνες ξυδιού στόν έναν κρόκο. Προσθέτουμε νερό ( πάντα απιονισμένο > σημ.3), καθώς "πλάθουμε" τήν σκόνη χρώματος. Επίσεις μπορούμε νά χρησιμοποιήσουμε κάποιο γαλάκτωμα τέ- μπερας 1) μέ κρόκο αυγού, λινέλαιο καί κάποια ρητίνη ),( στήν παρασκευή του θά αναφερθώ ξεχωριστά ) ή 2) κρόκος αυγού μέ μία σταγόνα ξύδι καί καθώς τρίβουμε τήν σκόνη χρώματος βάζουμε λίγη ακρυλική κόλλα π.χ, Καπαρόλ, όμως όχι περισσότερο από τό 1/10 της ποσότητας του κρόκου πού βάλαμε στό πλάσιμο τής σκόνης, τό δεύτερο αυτό γαλάκτωμα είναι κυρίως όταν η βάση τού έργου μας είναι τό χαρτί ( εννοείται χαρτί ακουαρέλας άνω τών 300γρμ ). (Στό τρίψιμο τών χρωμάτων μέ τέμπερα προσθέτουμε τό νερό στο χρώμα κατά τό τρίψιμο καί όχι μέσα στό δοχείο μέ τό γαλάκτωμα.) Στά έτοιμα χρώματα ( λαδομπογιές )πρέπει νά αγοράζουμε από εταιρίες πού αναγρά- φουν επάνω στήν συσκευασία ή στούς καταλόγους τους τό λάδι πού χρησιμοποιούν, άν π.χ είναι μέ Λινέλαιο ( ή Παπαρουνέλαιο γιά νά στεγνώνει αργότερα ). Ενδέχεται όμως νά χρησιμοποιούνται μίξεις διαφόρων λαδιών καί αυτό κατά την αποψή μου είναι τό χειρότερο ( μπορεί να κάνω και λάθος γιατί κάποιοι δουλεύουν αναμιγνύοντας λάδια ( πχ, λινέλαιο + παπαρουνέλαιο ) αλλά εγώ το αποφεύγω-όσο μπορώ.) Συσκευασίες τών "επαγγελματικών" σειρών μιάς εταιρίας συνή- θως αναγράφουν τό λάδι καί έτσι μπορούμε νά "δέσουμε" καί τά δικά μας μέσα ( ανάλογα ποιό λάδι καί ποιά medium χρησιμοποιούμε ώστε νά ελέγχουμε καί νά κατευθύνουμε εμείς τά αποτελέσματα τής δουλειάς μας ( -όσο γίνεται βέβαια ). Εάν πλάθουμε μόνοι μας τά χρώματα καί τά αποθηκεύουμε σέ σωληνάρια ή βαζάκια ( κατά προτίμηση γυάλινα ) τότε τό Λευκό τού Μολύβδου θέλει από 7 έως 25% / 30% λάδι, άν τό λάδι μας είναι τό Καρυδέλαιο μάλλον περισσότερο. Οί εταιρίες δέν χρησιμο- ποιούν τό καρυδέλαιο γιατί αλλοιώνεται γρηγορότερα απ' τό Λινέλαιο καί τό παπαρουνέλαιο μέσα στά σωληνάρια καί συνεπώς είναι ασύμφορο αφού περιορίζεται ο χρόνος αποθήκευσης. Άν παρασκευάζουμε μόνοι μας τά χρώματα είναι ένα από τά καλύτερα λάδια γιά τήν ζωγραφική. Επίσης άν θέλουμε τά χρώματά μας νά είναι μάτ καί όχι γυαλιστερά, προσθέτουμε στήν παρασκευή τους 2% καθαρό κερί μέλισσας ( αποχρωματισμένο καί ανόθευτο ) πού έχει διαλυθεί σέ νέφτι. Τό κερί επίσης κάνει καλύτερη τήν πάστα τού χρώματος ειδικά άν χρησιμοποιούμε τό Λινέλαιο, αλλά είπαμε, μόνον άν τά χρώματά μας δέν μάς ενδιαφέρει νά έχουν ένα "φινίρισμα" γυαλιστερό. Περισσότερα γιά τόν τρόπο τριψίματος καί αποθήκευσης τών δικών μας χρωμάτων θά αναφέρω σέ ξεχωριστό κεφάλαιο καί μέ περισσότερες λεπτομέρειες ( εργαλεία, τεχνικές, κλπ. ) Στήν αυγοτέμπερα τό Λευκό τού μολύβδου θέλει πιό επίμονο τρίψιμο, ενώ τό Λευκό τού Τιτανίου ελάχιστο.
 σχέσεις μέ άλλα χρώματα 
  Μέ τά περισσότερα χρώματα έχει καλή σχέση. Όχι όμως μέ τό γνήσιο Vermillion, το συνθετικό ουλτραμαρίν και τα χρώματα του Καδμίου ( και για την ιστορία, δεν τα πάει καθόλου καλά, με το Orpiment ( θειούχο αρσενικό ) και το Vert-de-gris ). Στό φρέσκο τό αποφεύγουμε.
 αντοχή καί περιβαλλοντικές επιδράσεις
  Κάτω από ορισμένες περιβαντολλογικές συνθήκες μπορεί νά σκουρίνει,( επίδραση τού υδρόθειου τού αέρα ) αλλά αυτό είναι πάρα πολύ σπάνιο και μπορεί εύκολα μέ σωστή "συντήρηση" νά επανέλθει. Όλο αυτό μπορεί νά αποφευχθεί εξαρχής μέ τό τελικό βερνίκωμα τού πίνακα . Στά μουσεία βέβαια αυτός ο κίνδυνος δέν υπάρχει πιά, αρκεί νά εφαρμό-ζονται οι σύγχρονοι τρόποι διατήρησης ενός ελεγχόμενου περιβάλλοντος ( υγρασία, θερμοκρασία, φωτισμός, κλπ. ) γιά τούς εκτιθέμενους καί αποθηκευμένους πίνακες.
 νοθεία
Αγοράζουμε πάντα τίς επαγγελματικές σειρές χρωμάτων τών εταιρειών αφού οι φτηνότερες ( studio, κλπ ) είναι νοθευμένες μέ διάφορες ύλες όπως: τάλκ, κιμωλία, θειϊκό άλας Βαρίου ή βαριτίνη (BaSO4)που είναι ορυκτ. αργυρούχος βαρίτης, μια άσπρη σκόνη σχεδόν αδυάλιτη στο ύδωρ, ανθρακικό ασβέστιο, γύψος, γύψος του Παρισιού ( Plaster of Paris ). Tο τάλκ, η κοινή κιμωλία, το ανθρακικό ασβέστιο, ... ανοίκουν στα λευκά χρώματα χωρίς καλυπτική ικανότητα και χρησιμοποιούνται ( όταν πρόκειται για νοθεία ) στην αύξηση τής ποσότητας, κυρίως στά χρώματα πού η πρώτη τους ύλη είναι ακριβή. Αυτό ισχύει τόσο στά έτοιμα χρώματα, όσο καί στίς σκόνες. Η πρόσμειξη του Λευκού Μολύβδου με τα ανωτέρω, ειδικά με το τάλκ και την κιμωλία, είναι καταστροφική για την ποιότητα και την αντοχή του στην ζωγραφική. Γιά νά ελέγξουμε πιθανή νοθεία μέ ξένες ουσίες θά πρέπει νά ζεστάνουμε τό Λευκό τού Μολύβδου καί αυτό θά πρέπει νά κιτρινίση. Άν είναι νοθευμένο οι ξένες ουσίες θά παραμείνουν λευκές. ( Σέ καμία περίπτωση δέν συνιστώ αυτόν τόν έλεγχο λόγο τής επικινδυνότητας τού υλικού καί όσα αναφέρονται εδώ έχουν νά κάνουν μόνον μέ πληροφόρηση καί γενική ή στοιχειώδη γνώση τών υλικών καί τών τεχνικών τής ζωγραφικής καί τίποτα περισσότερο. )
 ιδιότητες 
Το Λευκό του Μολύβδου ανήκει στην κατηγορία των συνθετικών χρωμάτων ( έχουμε τρείς κατηγορίες, α) ορυκτά, β) συνθετικά, γ) οργανικά ) και με ειδικο βάρος που το κατατάσει στα βαριά (ε.β. μεγαλύτερο του 6 ).
ελαιογραφία
   Αν ετοιμάζουμε εμείς τις σκόνες των χρωμάτων και τις αποθηκεύουμε σε σωληνάρια ή βαζάκια είπαμε πως μπορεί να θέλει έως και 25% λινέλαιο και πολύ καλο τρίψιμο. Όμως αν τρίβουμε τις πούδρες των χρωμάτων και ζωγραφίζουμε επι τόπου, τότε μπορεί το λευκό του μολύβδου να θέλει 50% ή και περισσότερο με "επίμονο" τρίψιμο ( όχι και υπερβολές ) για να μην μένουν σβώλοι. (Τα σωληνάρια τα γεμίζουμε απο πίσω και όχι απο το μικρό στόμιο εξόδου. Αφού βάλουμε το χρώμα διπλώνουμε δύο τρείς φορές το στόμιο εισόδου για να κλείσουμε το σωληνάριο και με μία πένσα ή μυτοτσίμπιδο πιέζουμε λίγο, ώστε να έχουμε κάτι που είναι μεν χειροποίητο αλλά μοιάζει με τα εμπορικά σωληνάρια χρωμάτων. Τα σωληνάρια και τα βαζάκια ( γυάλινα με βιδωτό καπάκι, πορσελάνινα, κλπ ) μπορούμε να τα αναζητήσουμε σε φαρμακαποθήκες ή εκει που βρίσκουμε πρώτες ύλες για την κατασκευή καλλυντικών, ακόμη και σε καταστήματα ειδών ζωγραφικής. Στην Ελλάδα ήξερα το ABIO, τώρα έχω πολλά χρόνια να το ψάξω οπότε δεν μπορώ να δώσω συγκεκριμένες διευθύνσεις για Ελλάδα ). Θα αναφερθώ παρακάτω στην "παρασκευή" των δικών μας χρωμάτων.
 αυγοτέμπερα 
  Σε έναν κρόκο αυγού μπορούμε να προσθέσουμε μία δύο σταγόνες ξύδι. Όταν δουλεύουμε φορητή εικόνα που οι διαστάσεις της δεν ξεπερνούν τα 30 εκ. δέν έχει νόημα να έχουμε ένα μίγμα πολ- λών κρόκων και να το διατηρούμε για μέρες μέσα σε ίση ποσότητα ξύδι με αυτήν των κρόκων. Ο κρόκος πρέπει να είναι φρέσκος και όχι να σαπίζει για δύο - τρείς ή περισσότερες μέρες. Και το πολύ ξύδι δεν είναι ότι καλύτερο για τα χρώματα ( μείωση φωτεινότητας, αλλοίωση στην απόχρωση και στην αντοχή τους στο χρόνο, κλπ ). Ο κρόκος βέβαια που χρησιμοποιήσαμε στα χρώματά μας, μπορεί σε έναν αποθηκευμένο αβερνίκωτο πίνακα να προσελκύσει τα γνωστα ενοχλητικά έντομα, τις κατσαρίδες. Το καταλαβαίνουμε αργά, όταν δούμε μικρές οπές και περιοχές χρώματος να έχουν αφαιρεθεί αφού φαγώθηκαν απο τις κατσαρίδες καταστρέφοντας τον πίνακα. Καλό είναι, πριν το τελικό βερνίκωμα του πίνακα που προστατέυει οριστικά απο αυτήν την κατσαριδοεπίθεση ( άν ο πίνακάς μας δεν είναι παραγγελία που πρέπει να παραδοθεί άμεσα στον αγοραστή, το βερνίκωμα να γίνεται μετά το εξάμηνο ή ακόμη καλύτερα τον ένα χρόνο ) το έργο να σκεπάζεται ( όχι με πίεση ή κάποιο βάρος απο πάνω ) με ένα λεπτό φύλλο ριζόχαρτου και επι πλέων στο χώρο ή στους χώρους αποθήκευσης πρέπει να υπάρχουν κάποια εντομοαπωθητικά (αντισκορικά , κλπ ) σε στερεά μορφή, δηλαδή δέν ψεκάζουμε. Βέβαια δεν μιλάω για κάτι που γίνεται συχνά και πρέπει να φυλάμε 24ωρη σκοπιά, αλλά καλό είναι να το έχουμε υπόψη μας.
 άλλες τέμπερες
 1 κρόκος αυγού + 2 κουταλάκια του καφέ λινέλαιο ( ωμό ), ανακατεύουμε καλά. Προσθέτουμε νερό κατά το πλάσιμο των χρωμάτων σκόνης και προαιρετικά μπορούμε να προσθέσουμε μία - δυό σταγόνες ξύδι μέσα στο μίγμα κρόκου και λαδιού. Αυτήν την τέμπερα μπορούμε να την χρησιμοποιούμε όπως είναι, αλλά και σε σκόνες χρωμάτων που εκ των προτέρων έχουμε τρίψει με δερματόκολλα διαλυμένη σε νερό ( μέσα σε απεσταγμένο νερό για 24 ώρες και μόνον όση απο την κόλλα έχει διαλυθεί στο νερό. Νερό σε θερμοκρασία δωματίου ). Όταν θα τρίψουμε τα χρώματα με την κόλλα, να προσέχουμε να ρίχνουμε την κόλλα λίγο-λίγο ώστε να έχουμε ένα σφικτό και όχι νερουλό χρώμα έχοντας υπόψη οτι μετά θα προσθέσουμε στο χρώμα και την αυγολαδερή τέμπερα και νερό. Δεν θέλουμε ένα χρώμα που θα τρέχει και θα έχει και περισσότερο συνδετικό μέσο απο όσο πρέπει με α- ρνητικά και καταστρεπτικά αποτελέσματα.
 αραβικό κόμμι και ψαρόκολλα
  Στο λευκό του μολύβδου αποφεύγουμε το αραβικό κόμμι, αντί αυτού μπορούμε να χρησιμοποιή- σουμε την ψαρόκολλα. Την ψαρόκολλα δεν την αγοράζουμε έτοιμη αλλά σε ξηρή μορφή ( είναι σε κομμάτια που θυμίζουν λέπια ) και την φτιάχνουμε εμείς.

σημειώσεις και πηγές


σημειώσεις για το Λευκό του Μολύβδου

 
 







(σημ.1) Α.Κ.Χρηστομάνου  Εγχειρίδιον ΧΗΜΕΙΑΣ, Μέρος Δεύτερον, ΜΕΤΑΛΛΑ
ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ / ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΗΣ Β. ΑΥΛΗΣ / Ν. ΙΓΓΛΕΣΗ 1887 
[ Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας ]

http://medusa.libver.gr/

“Ανθρακικός Μόλυβδος”
 ( σελ. 452 – 453 )

_________________________________________________
(σημ.2 / a ) The Natural History of Pliny 
by the Late Bostock John, Riley Henry Thomas 
VOL. VI. //1857 βιβλίο B.XXXIV. c.54 Psimithium; or Ceruse; six remedies ...
CHAP. 54 // σελ.219
http://www.archive.org/details/naturalhistoryof06plin
_______________
(σημ.2 / b ) Θεόφραστου του Ερέσιου
ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΛΙΘΩΝ ΒΙΒΛΙΟΝ THEOPHRASTUS's HISTORY of STONES
with an english Version and Notes.......... by Sir John Hill
 Ψιμύθιον // ρά
σελ. βιβλίου [ 222 ] // σελ. pdf , 233 -... /
http://books.google.com/books?id=_ZQ...1016_mylibrary _________________________________________________
( σημ.3 ) το απιονισμένο νερό δεν είναι το διπλά απεσταγμένο νερό που μπορούμε να βρούμε στα φαρμακεία ή όπου αλλού. Άλλο το ένα, άλλο το άλλο. Εγώ χρησιμοποιώ το απιονισμένο αλλά δεν είναι αυτό που συνιστώ ως καλύτερο. Απλώς, στις τεχνικές που εγώ εφαρμόζω, ( με το απιονισμένο ) έχω τα αποτελέσματα που επιδιώκω.
_________________________________________________
Διονυσίου τού εκ Φουρνά "Ερμηνεία τής Ζωγραφικής Τέχνης"
( § 44.Πώς νά κάμης πλακούντι, ηγούν ψιμύθι.)
εκδ. Σπανού
___________________________
Εγκυκλοπαιδικόν ΛΕΞΙΚΟΝ τού Ελευθερουδάκη
// τόμος Η' / σελ.640 // εκδ. 1930
_____________________________
Daniel V. Thompson "Οί Τεχνικές καί τά Υλικά τής Μεσαιωνικής Ζωγραφικής" Εκδ. Αρμός
( κεφ, Παρασκευή τού Λευκού τού Μολύβδου καί Σύγχρονο καί Μεσαιωνικό Λευκό τού Μολύβδου )  παρασκευή καί χημική σύνθεση ( ανθρακικός μόλυβδος καί υδροξείδιο τού μολύβδου......κλπ. )

Daniel V. Thompson "Οί Τεχνικές καί τά Υλικά τής Μεσαιωνικής Ζωγραφικής"
( κεφ. Μίνιο-Πορτοκαλί τού Μολύβδου (Minium-Orange Lead) / σελ.121 )
 ____________________________
Κωστή Πλακωτάρη "Υλικά καί Τεχνική στή Ζωγραφική καί Διακοσμητική"
Κωστή Πλακωτάρη "Υλικά καί Τεχνική στή Ζωγραφική καί Διακοσμητική"
( Λευκό τού Μολύβδου, σελ. 32 )
 ____________________________________
Daniel V. Thompson "Αυγοτέμπερα" εκδ. Αρμός
( Λευκά , σελ. 141 ) επίδραση τού "υδρόθειου τού αέρα" στό Λευκό τού Μολύβδου
 καί λύσεις τού προβλήματος _στό βιβλίο τού Thompson
 _________________________________
Cennino Cennini "Tο Βιβλίο της Τέχνης"
__________________________________
Gino Piva "Ακουαρέλλα και Τέμπερα" εκδ. Αρμός
 __________________________________
Υδρόθειο 
Βικιπαίδεια
Lead - Wikipedia, the free encyclopedia
 http://en.wikipedia.org/wiki/Lead
_________________________________
( σημ. 7 ) Καρυδέλαιο 
Τό Καρυδέλαιο τό αγοράζουμε από φαρμακαποθήκες ή μέ παραγγελία σέ φαρμακείο...
Υπάρχει καρυδέλαιο μέ τήν ένδειξη Α΄ καί μέ τήν ένδειξη Β΄ . Επιλέγουμε αυτό μέ τήν ένδειξη Α΄. Τό Α΄καί τό Β΄ υποδηλώνουν τά δύο "εξαγώγιμα" στάδια κατά τήν παρασκευή του μέ ψυχρή πίεση. Τό Α΄ βγαίνει καθαρότερο, ενώ τό δεύτερο περιέχει καί διάφορες φυτικές ουσίες. Οί εταιρείες παρασκευής χρωμάτων ζωγραφικής δέν τό χρησιμοποιούν γιατί ταγκιάζει καί δέν διατηρείται στά σωληνάρια γιά πολύ καιρό όπως τό λινέλαιο καί τό παπαρουνέλαιο. Άν θέλουμε νά τρίβουμε μόνοι μας τίς σκόνες τών χρωμάτων, τότε είναι μιά πάρα πολύ καλή επιλογή.
 _________________________________
περιοδικά:
αρχαιολογία
 http://www.arxaiologia.gr/site/content.php?sel=147
μουσείο
 http://www.museum-studies.uoa.gr/05C1Teuxi.htm# _______________________________________
www.
Bank 
http://www.artiscreation.com/white.html
http://www.chem.uoa.gr/quali/quali_C01_Pb.htm

Pb, Mόλυβδος, Lead, plomb, Blei, Plombo, ......
 http://www.vanderkrogt.net/elements/element.php?sym=Pb

Lead - Wikipedia, the free encyclopedia
http://en.wikipedia.org/wiki/Lead

Pigments through the Ages - Overview - Lead white 
http://www.webexhibits.org/pigments/indiv/overview/leadwhite.html

KREMER
http://kremer-pigmente.de/en

______________


                                                                                      Θεόδωρος Παππάς