Τρίτη 6 Νοεμβρίου 2018

§47. Περί κατασκευής μέλανος

Θεόδωρος Παππάς

Υλικά & τεχνικές
στο σχέδιο και στην ζωγραφική
ασκήσεις με τα εργαλεία σχεδίασης
βιβλιογραφία & διαδικτυακές πηγές





ΛΕΞΙΚΟ
της
ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ
Διονυσίου του εκ Φουρνά
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Προσοχή!

1_Το κείμενο αυτό αποτελεί τμήμα του βιβλίου με τον προσωρινό τίτλο «ΛΕΞΙΚΟ της ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ» και ανεβαίνει δοκιμαστικά! Δεν είναι στην τελική του μορφή και έχει ελλείψεις. Στην τελική του μορφή μπορεί να αφαιρεθούν κομμάτια κειμένου ή να προστεθούν νέα ή οι όποιες αλλαγές που (αν) θα γίνουν να είναι ασήμαντες.
Ενδεχομένως να υπάρχουν ορθογραφικά και συντακτικά λάθη, αυτά θα διορθωθούν στην πορεία.

2_ Οι ψηφιακές εκδόσεις της «ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ» που μας παρέχουν ελεύθερα οι διαδικτυακοί πάροχοι δεν περιλαμβάνουν τα δύο πηγαία κείμενα (απ' όπου άντλησε την δομή και μέρος του περιεχομένου για την δική του «ΕΡΜΗΝΕΙΑ» ο Διονύσιος Ιερομόναχος), γύρω από την κατασκευή και χρήση των ζωγραφικών εργαλείων και μεθόδων που υπάρχουν στην έντυπη έκδοση ..υπό Α. Παπαδοπούλου – Κεραμέως
/ Εν Πετρουπόλει / ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ B. KIRSCHBAUM /1909/ ανατύπωση ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΠΑΝΟΥ / 1976).
Οι συγγραφείς αυτών των πηγαίων κειμένων (ΠΗΓΑΙ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ), μάς είναι άγνωστοι, γι' αυτό και αναφέρονται από τους “νεώτερους” εκδότες και μελετητές τους ως Ανώνυμος 1ος, (ή όπως αναγράφεται στην έντυπη έκδοση των χειρόγραφων, Διονυσίου του εξ Αγράφων ...κείμενον συνταχθέν περί το τέλος του 16ου αι. / ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α' / σελ. 238 στην έκδ. Σπανού) και Ανώνυμος 2ος (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β' / σελ. 255 στην έκδ. Σπανού).

Στην έκδοση ΣΠΑΝΟΥ και στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β' (ΠΗΓΑΙ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΑΓΡΑΦΩΝ) έχουμε ένα κείμενο με τίτλο “ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΟΙΧΟΥ”. Στον συγγραφέα του δίνεται το όνομα Ανώνυμος 2ος.
Έχουμε να κάνουμε με κείμενο που συμβουλεύονταν οι ζωγράφοι των μονών μαζί με αυτά του Ανώνυμου 1ου, (άλλα και παρόμοια ανέκδοτα κείμενα και τέλος το πιο ολοκληρωμένο, αυτό του Διονυσίου ιερομόναχου (Διονυσίου του εκ Φουρνά της Ευρυτανίας).


Η ψηφιακή βιβλιοθήκη “ΑΝΕΜΗ” μας δίνει μια από τις πρώτες εκδόσεις της “ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ”. Μπορούμε να κατεβάσουμε το βιβλίο ελεύθερα από εδώ:


 
“Τραπέζι με όργανα γραφής”
την εικόνα την πήρα από εδώ:



 

§47 “Περί κατασκευής μέλανος”


Πάρε από την φλούδα τού μέλιου έως μίαν οκάν και βάλ' την εις αγγείον με νερόν έως μίαν ήμισυ οκάν, και άφες τα να μουσκέψουν μίαν ή δύο εβδομάδας και αν θέλης βάλ' τα και εις τον ήλιον΄ είτα εβγάνοντας απ' εκείνο το νερόν μισήν οκάν τρίψε κικκίδια δράμια δέκα και καλακάνθι δράμια δεκαπέντε και βάνοντας τα όλα ομού εις τζουκάλι ή εις χάλκωμα να βράση έως να μείνη το μισό΄έπειτα στράγγισέ το με ψιλό πανί και πλύνε και τα αποστραγγίσματα με νερόν δράμια δέκα, και βάνοντάς το και αυτό εις το μελάνι στράγγισέ το και αυτό με το ψιλό πανί΄ είτα βάνοντας το μελάνι καθαρόν είς τό πρώτον αγγείον οπού το έβρασες, τρίψε κομμίδι πολλά καθαρόν δράμια δώδεκα και βάλ' το μέσα' είτα βάλε το εις την φωτίαν ολίγον έως να αναλύση ( αν μπορής να το αναλύσης χωρίς φωτίαν, γίνεται καλλίτερον ) και έτζι φυλάγοντάς το εις αγγείον γιάλινον γράφε ακωλύτως όποτε θέλεις, επειδή είναι πολλά καλόν μελάνι.



λεξικό
επιλεγμένες λέξεις:

μελάνι,
φλούδα του μέλιου,
κικκίδια,
καλακάνθι,
κομμίδι,


μελάνι

μελάνη (ουσ.) από ..μέλας, μέλαινα, μέλαν,
λατ., malus, malignus
μέλαν Σουΐδα Λεξικό / σελ., βιβλίου 698 // σελ., pdf 713
(..)το αντιδιαιρούμενον τω λευκώ χρώματι και ιδίως ω γράφομεν.
μέλαν δε έστι χρώμα συγκριτικόν όψεων. (..)
μελάνιον
εγκαυστον λατ.,incanstum
ENCRE (du latin barbare incanstum, ….) [1]
_βλ., στον Theophilus Rungerus [2]
CAPUT XL. DE INCAUSTO
INCAUSTUM etiam facturus incide tibi ligna ….....
_ _ _
[1] Dictionnaire général et grammatical des dictionnaires français: ..........

[2] THEOPHILUS, AN ESSAY UPON VARIUS ARTS, IN THREE BOOKS /
TRANSLATED, WITH NOTES, by ROBERT HENDRIE / LONDON: ….. 1847
_ _

φλούδα μέλιου

Ο Διονύσιος ιερομόν., αναφέρεται σε κάποιο από τα 4 αυτοφυή είδη που απαντώνται στα δάση της Ελλάδος από τα 50 είδη δέντρων της οικογένειας των Ελαιιδών [Ολείδαι ή Ελαίδαι (Oleaceae)], (Δικοτυλήδονα) του γένους Φράξινος (fraxinus).
Κοινά ονόματα: Μελιός ή μέλεγος ή φράξος.
[αγγλ., Ash, γαλλ., Frêne, γερμ. Esche, ..]

Όπου έχουμε τα είδη:
Φλάξινος ο υψικάρηνος (Fraxinus excelsior),
[Ash, European ash, Common Ash]
Φλάξινος ο Όρνος (Fraxinus ornus) η μελία των αρχαίων.
[Manna Ash, Flowering ash]
ο κορμός του φτάνει περίπου τα 9 με 10 μέτρα σε ύψος αλλά και τα 6 μέτρα.
ονόμ., Μελιός, μελεό, μέλιγος, φράξο. ...
Δεν πρέπει να το μπερδεύουμε με την Μελία (Μελία η Αζεδαράχ, αλλιώς ψευδομέλια, πασχαλιά, σολομός) που ανήκει στην οικογένεια των Μελιιδών).



Φράξινος ο οξύκαρπος (Fraxinus oxicarpa)
φτάνει τα 20 μέτρα

_ _
Ο Φράξινος ως υλικό ξυλείας ανήκει σε αυτά με την μικρή χρονική διάρκεια πριν την αρχή της σταδιακής αλλοίωσης και αυτό λιγότερο των πέντε ετών.
βλ., πηγές και σημειώσεις [2α., 1 / 2 / 3 / 4 / 5 ]
∆ρ. Γεώργιος Μαντάνης «ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ»
_ _
Δημητρίου Σ. Καββαδά
«ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΝ ΒΟΤΑΝΙΚΟΝ-ΦΥΤΟΛΟΓΙΚΟΝ»
τόμος Θ', σελ., βιβλ., 4160 / φράξινος /
εκδ., ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ
_ _
βλ., «Λεξικόν Φυτολογικόν» υπό Π. Γ. Γενναδίου
Μελία, σελ., βιβλ. 645 / σελ., pdf 662
Μελιός, βλ., Ιξιά / Ιξία, σελ., 648 / σελ., pdf 665
Μελία, Ιων. - ίη, η , μακρόν τι δένδρον, Θεοφρ. Ιστ. φ. 5, 11.
2) λόγχη εξ αυτού κατασκευαζομένη, "Ομηρ.
_ _
εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
τόμος 10 / σελ., 223 / © 1972
μελιός (ή μέλεγος ή φράξος)
_ _
Classification of Fraxinus L.
_ _


Εκχύλιση
/ το νερό ως διαλύτης του ξύλου

Το αγγείο με το νερό και τις φλούδες του μέλιου πρέπει να είναι
κλειστό με παραμονή σε αυτό από μία έως δύο βδομάδες (σύμφωνα με την μέθοδο του Διονυσίου).
Στην μέθοδο που μας δίνει ο Διονύσιος, μπορούμε να υποθέσουμε ότι απλώς οι φλούδες του κορμού σχίζονται σε κομμάτια που μπορούν να χωρέσουν άνετα στο δοχείο που διέθετε γι' αυτήν την εργασία
« Πάρε από την φλούδα τού μέλιου έως μίαν οκάν και βάλ' την εις αγγείον με νερόν έως μίαν ήμισυ οκάν, και άφες τα να μουσκέψουν ...».
Άρα δεν τα τσακίζει (ώστε να διαχωριστούν και να μαλακώσουν οι ίνες) με κάποιο σφυρί, ούτε τα θρυμματίζει ή τα κονιορτοποιεί.

Τα συστατικά που παίρνει με αυτή την απλή μέθοδο είναι οι Τανίνες, τα Κόμμεα, τα Σάκχαρα, οι χρωστικές, ίσως και άμυλα.
Αυτή η μέθοδος διαχωρισμού των συστατικών του ξύλου λέγετε ΕΚΧΥΛΙΣΗ και φυσικά παίζει ρόλο και η θερμοκρασία που θα “υποβληθεί” ο διαλύτης (νερό). Εδώ έχουμε θερμοκρασία περιβάλλοντος αν και υποδεικνύει « ... και αν θέλης βάλ' τα και εις τον ήλιον΄...».
Με την έκθεση στον ήλιο επιταχύνεται λίγο η διαδικασία της εκχύλισης, αλλά αφού δεν περνάμε σε βρασμό έχουμε μια αργή διαδικασία με κάποια μειονεκτήματα. Ένα βασικό μειονέκτημα της μακρόχρονης παραμονής στο νερό είναι η μούχλα που μπορεί να αναπτυχθεί σε κάποια από τα συστατικά που παίρνουμε με την εκχύλιση. Στην μέθοδο του Διονυσίου δεν αναφέρεται η χρήση κάποιον συντηρητικών όσο οι φλούδες του δέντρου είναι στο νερό.
Το νερό είναι ο διαλύτης πού θα μας δώσει τα συγκεκριμένα συστατικά πού είναι χρήσιμα στην παρασκευή της μελάνης. Ένας άλλος διαλύτης θα μας έδινε άλλα συστατικά.

Κατάλληλοι διαλύτες τού ξύλου είναι το ψυχρό και θερμό νερό, ο Αιθέρας, η Αλκοόλη, το Τολουόλιο, ή μίγματα αυτών, αιθανόλη και τολουόλιο,
π.χ., η Αλκοόλη διαχωρίζει από το ξύλο τις Ρητίνες, τούς Κηρούς, τα Έλαια, τα Λίπη και κάποιες επιπλέον Ενώσεις πού παραμένουν αδιάλυτες στον Αιθέρα, κ.ο.κ,.

(.....) Τα εκχυλίσματα τού ξύλου είναι διαλυτά στους ουδέτερους διαλύτες και δεν αποτελούν μέρος των κυτταρικών τοιχωμάτων και της μεσοκυτταρίου στρώσης του ξύλου. (...)
( βλ., Αθανάσιος Η. Γρηγορίου «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ» / σελ. Pdf 8 / 3.Διαχωρισμός των εκχυλισμάτων από το ξύλο. / )


Το φυσικό περιβάλλον του Αγίου Όρους στα χρόνια του Διονυσίου και μέχρι τον 20° αιώνα

Ο Διονύσιος έγραψε μαζί με τον μαθητή του Κύριλλο την « Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης» όταν επέστρεψε στο Άγιο Όρος (1729 μέχρι το 1734)
_ _
Το φυσικό περιβάλλον στο Άγιο Όρος
βλ.,

(......) Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η χερσόνησος του Αγίου Όρους καλυπτόταν από μεγαλειώδη δάση με μεγάλη ποικιλία ειδών, όπως τα περιγράφει ο γερμανός φυτογεωγράφος Griesebach το 1841. Ο Griesebach αναφέρει ότι πουθενά στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στα Βαλκάνια δεν συνάντησε δάση τόσο πυκνά, με τέτοια πληρότητα και τόση ποικιλία ειδών και δαψιλότητα όπως αυτά του Αγίου Όρους.
Γύρω όμως στα τέλη του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και τη γεωργική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα του 1924, οι Ιερές Μονές στράφηκαν στην εκμετάλλευση των δασών αυτών κυρίως της καστανιάς αλλά και των αειφύλλων πλατυφύλλων για να αντισταθμίσουν τις σημαντικές απώλειες εισοδημάτων από τα μετόχια που έχασαν. Αποτέλεσμα ήταν η μετατροπή της πλειονότητας των δασών του Αγίου Όρους σε πρεμνοφυή. (......)

κομμίδι
Κόμμι, γόμα, κόλλα, (Gum),

αλλά και κομύδι στο «ΓΕΩΠΟΝΙΚΟΝ» Αγαπίου Μοναχού του Κρητός
/ ΕΝ ΒΕΝΕΤΙΑ / Εκ της Ελληνικής Τυπογραφίας του ΦΟΙΝΙΚΟΣ 1840 /
§ 146 Να φθιάσης Μελάνην/σελ.,pdf 180/σελ.,βιβλ.,168/

Μπορούμε να διαχωρίσουμε τα κόμμεα σε αυτά που διαλύονται στο νερό (αραβικό κόμμι, ...) και σε αυτά που απορροφούν και διογκώνονται (κόμμι τραγακάνθου / gam tragacanth, ).
_
Gum Arabic (αραβικό κόμμι)
από τα είδη της Ακακίας:
Acacia arabica
Acacia Senegal (Senegalia / Α. σενεγάλειος)
Vachellia (Acacia) seyal (Α. Σεϋάλη)
(.......)
Η έκκριση αραβικού κόμμεως μπορεί να είναι ένα παθολογικό φαινόμενο του φυτού όταν η αιτία προέρχεται από α) περιβαλλοντικές (αρνητικές για το φυτό ) συνθήκες, β) από παράσιτα.
Έκκριση κόμμεως μπορεί να έχουμε και χωρίς τους προαναφερθέντες αρνητικούς παράγοντες.
Η ποσότητα όμως του κόμμεως επηρεάζεται από την θερμοκρασία του περιβάλλοντος, έτσι στις ψυχρότερες ζώνες έχουμε από μικρή εκροή έως μηδαμινή.

Το Αραβικό κόμμι αποτελείται από:
_79-81% αραβινικό οξύ από οξύδωση της πεντοζάνης (αραβάνης)
_περ., 18% νερό
_3% οργανικών ουσιών και τέφρας

ποιότητες της ρητίνης
Η ποιότητες της ρητίνης καθορίζονται α) από τον βαθμό καθαρότητας απαλλαγμένης από αδιάλυτες ουσίες στο ψυχρό νερό,
β) καθορίζονται και κατανέμονται ανάλογα την επιδιωκόμενη χρήση (τρόφιμα, φάρμακα, χαρτοποιία, χρώματα, μελάνια, κ.άλ.,) αλλά και από την γενική κατάσταση του εμπορεύσιμου υλικού.

μέθοδοι ελέγχου
Οι ποιότητες της ρητίνης και οι μέθοδοι ελέγχου και “πιστοποίησης” παρόμοιων υλικών ήταν και είναι από τους αρχαίους χρόνους (Αίγυπτος, Ελλάδα, ...) το ζητούμενο και καθορίζονταν από α) εξωτερικό έλεγχο με την όραση.
Η υαλώδης διαύγεια των κομματιών είναι ένας εύκολος εξωτερικός ορατός έλεγχος που μπορούμε να κάνουμε και ΄μεις, όπως επίσης και τα ξυλώδη ή άλλα υλικά (άμμος, κ.αλ.,) που μπορεί να έχουν εγκλωβιστεί μέσα στη ρητίνη, άρα θέλουμε διαύγεια και καθαρότητα χρώματος της ρητίνης, το υαλώδες, το σχήμα των κομματιών κυρίως την κατάσταση του εμπορεύσιμου υλικού που έφτασε έως “εμάς” από τον τόπο παραγωγής, την αποθήκευση, κ.άλ.,), β) την αφή (τραχύτητα, κολλώδες, ... ), γ) την οσμή, δ) θραύση των κομματιών και κονιορτοποίηση.
Στην διαδικασία παρασκευής με ψυχρό νερό , κ.άλ.,
ισχύουν τα ίδια πάνω – κάτω, κριτήρια που έθεταν και στους αρχαίους χρόνους.
βλ.,
Διοσκουρίδη ...............................

βλ.,
1) Ακακία // Δημητρίου Σ. Καββαδά
Εικονογραφημένον Βοτανικόν - Φυτολογικόν Λεξικόν: Τόμος Α΄
/ εκδόσεις ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ
2) Αραβικό κόμμι (Gum Arabic) Daniel V. Thompson
«Οι Τεχνικές και τα Υλικά της Μεσαιωνικής Ζωγραφικής»
/ σελ., 68-69 / εκδόσεις Αρμός / 1998
3) Διοσκουρίδη , ....................
4) ….................................

_ _
κόμμι της τραγακάνθου (gam tragacanth)

από τα φυτά Αστράγαλος (Astragalus)
με τα 33 είδη (από τα 1600) να φύονται και στην Ελλάδα, όπως
ο Astragalus creticus (Αστράγαλος ο Κρητικός, λαϊκ. ον. Τραγάκανθα, κοντοστούπια, κεντούκλια)

βλ.,
1) Daniel V. Thompson
«Οι Τεχνικές και τα Υλικά της Μεσαιωνικής Ζωγραφικής»
/ σελ., 69-70 / εκδόσεις Αρμός / 1998
2) ..........................

άλλα κόμμεα
από δέντρα όπως η μυγδαλιά
( http://www.slang.gr/lemma/show/kommidi_21221/),

(.....................)


κικκίδια
όζοι, κηκίδια, κηκίδες, κν. Κηκίδι,
αγγλ.: Galls,
κυκύδι στο «ΓΕΩΠΟΝΙΚΟΝ» Αγαπίου Μοναχού του Κρητός / ΕΝ ΒΕΝΕΤΙΑ / Εκ της Ελληνικής Τυπογραφίας του ΦΟΙΝΙΚΟΣ 1840 /
§ 146 Να φθιάσης Μελάνην /σελ.,pdf 180/σελ.,βιβλ.,168/

English double oak-apple gall
English oak gall
English gall
Green Aleppo gall
White Aleppo gall
Section of White gall
Chinese gall
Japanese gall

Εμφανίζονται ως εξογκώματα και είναι καρκινώματα, οιδήματα, καταστροφικά για το φυτό.
Είναι διαφορετικών μεγεθών και σχημάτων και με διαφορετική σύσταση ουσιών ανάμεσα στα φυτικά είδη.
Όσον αφορά τα σχήματα, επικρατέστερα είναι τα σφαιρικά συνήθως
στο μέγεθος ενός μικρού καρυδιού.
Εμφανίζονται στις ρίζες, στον κορμό, τα κλαδιά, τα φύλλα και τα άνθη, όπως της Βελανιδιάς (βαλανιδιά, Δρυς, QUERCUS robur ) από τα κεντρίσματα για την εναπόθεση και επώαση αυγών κάποιων εντόμων έχουμε δηλαδή προσβολή παρασιτικών οργανισμών.
Οι κηκίδες περιέχουν τανικό οξύ (τανίνη) και γαλλικό οξύ, και άλλα οξέα που περιέχονται βέβαια στον κορμό και στα άλλα μέρη του φυτού, αλλά στα κικίδια υπάρχει υπερσυσσώρευση και η συλλογή τους είναι εύκολη.
Τους όζους τους συναντούμε σε τρία χρώματα α) μαύρο β) άσπρο
γ) πράσινο.
Τα μαύρα κικίδια προτιμώνται στην παρασκευή της μαύρης μελάνης.

α) Η επιλογή που γίνεται στο είδος των όζων, άρα και επιλογή του δέντρου που θα αντληθούν οι όζοι (κικίδια), έχει να κάνει
1) με την επιδιωκόμενη χημική αντίδραση με τα μεταλλικά άλατα,
2) πόσο όξινο θα είναι σε σχέση με το χαρτί και για ποια είδη χαρτιού (από φυτικές ίνες, ξυλοπολτούς, καλ.),
3) σε άλλες επιφάνειες γραφής, περγαμηνή, άλλα δέρματα, ξύλο, φιλμ,
4) αντίδραση με τον αέρα,
5) αντίδραση με το φως,
κτλ.,
β) έχει να κάνει με την επιδιωκόμενη απόχρωση του μελανιού, πχ., οι όζοι της βελανιδιάς θα μας δώσουν ένα “βαθύτερο” μαύρο μελάνι, ενώ φλοιοί άλλων δέντρων μας δίνουν λιγότερο μαύρα μελάνια.

Η βαθύτητα βέβαια του χρώματος της μελάνης, η διαφάνεια, η πυκνότητα των μορίων της, ο βαθμός λιπαρότητας, το είδος προσκόλλησης στην επιφάνεια γραφής και ο βαθμός εισχώρησης στους πόρους αυτής της επιφάνειας, ο βαθμός οξύτητας ως προς το υλικό της επιφάνειας γραφής και η οξείδωση στον ελεύθερο αέρα, κλπ., πέρα από το είδος των βασικών υλικών, την προέλευση και τις αναλογικά αναμήξιμες ποσότητες τους, καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την καθαρότητα τους.

Τα είδη, οι Εμπορικές και άλλες ονομασίες των όζων

έχουμε:
τους χαλέπιους όζους, αγγλ., Aleppo galls
άλλες ονομασίες: Turkey gall, Levant gall, gall-nut

γαλλ.: noix de galles d' Alep (στα κηκίδια της Βελανιδιάς, δρυοκηκίδες, ...), du Levent, turques,
με εμπορικές ποικιλίες του χαλέπιου όζου
smyrna galls,
….
Σχηματίζονται στους μίσχους και τα κλαδιά της βελανιδιάς (Quercus Oak tree / Δρύς > Oak) και σε κάποια από τα 200 είδη του γένους Quercus, όπως τα είδη: Quercus aegilops (Ήμερη βελανιδιά: Quercus aegilops.v – tipica.v – macrolepis), Quercus infectoria, Quercus Pendiculata, κ. άλ., σχηματίζονται
από την επενέργεια εντόμων της οικογένειας Cynipidae και συγκεκριμένα το Cynips tinctoria / επίσης αν και λιγότερο χρησιμοποιούμενο το «tinctoria» συνοδεύει το Syrian Tinctoria ως άλλο όνομα του Χαλέπιου όζου, υποδεικνύοντας και τον γεωγραφικό τόπο προέλευσης ) που απαντώνται σε μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή από την Ανατολική Ευρώπη έως το Ιράκ (ανάμεσά τους και η Ελλάδα).

από τους οποίους παίρνουμε με έγχυση:
τανίνη 70,27% (περίπου)
γαλλικό οξύ 16,75%
κόμμεο (gum) 6,48% (per cent)
άλατα ασβεστίου (salt of calcium) 6,50%
άλλα μέταλλα,
σύμφωνα με:
MAKING MEDIEVAL INK / Oak Galls

Chemical Analysis of Aleppo Oak Galls
 
...............................................

_ _
The Uses of Insect Galls

Author(s): Margaret M. Fagan // Source: The American Naturalist,
Vol.52, No. 614 (Feb.- Mar.,1918), pp. 155-176
Published by: The University of Chicago Press for The American Society of Naturalists

σελ. pdf 155 – 156 / vol -LII
Their observations were confined chiefly to the Aleppo gall and the Bedeguar of the rose, but an interesting statement is found concerning two galls which were used by the Greeks to burn without oil in their lamps. These were Cynips theophralstea and an undetermined
gall called by Pliny the black gall-nut.
_ _


καλακάνθι
ή καλακάνθη
και καλαγκάθι,
το/η καλακάνθη και καλακάνη

copperas (ferrous sulphate / θειικός σίδηρος, ...)

[1]
copper(II) sulfate / blue copperas / Μελαντερίτης
/ καραμπογιά //
θειικός χαλκός (II)= μπλε καραμπογιά
Χαλκάνθη, χαλκανθίτης (Chalcanthite)
Copper Sulfate has many names in period recipes. The most common are "Blue Vitriol" and "Roman Vitriol" Its chemical formula is CuSO4.

[2]
copperas (;;;)

Iron(II) sulfate (British Engl.,: iron(II) sulphate)
(ferrous sulphate / θειικός σίδηρος, ...)
green vitriol
θειικός σίδηρος (II) = πράσινη καραμπογιά
All the iron(II) sulfates dissolve in water to give the same aquo complex [Fe(H2O)6]2+, which has octahedral molecular geometry and is paramagnetic.

[3] Άλλα βιτριόλια

Λευκό βιτριόλιo ( ZnSO4.7H2O )
zinc sulfate , θειικός ψευδάργυρος = λευκή καραμπογιά.

Ερυθρό βιτριόλιο ( CoSO4.7H2O )

_ _
καλακάνθη, ης, ή καλακάνη> vitriol, copperas, χαλκάνθη.
βλ., E. A. Sophocles “A glossary of later and Byzantine Greek” / VOL. VII, / σελ. Βιβλ. 352 , σελ. Pdf 367
_ _
copperas _βλ., μελαντερίτη (melanterite)
Μελαντερίτης / Μελαντηρία ( χαλκανθίτης = χαλκούχο ανάλογο)
μεταλλικής προέλευσης μαύρη βαφή > καραμπογιά > βαφή για παπούτσια....
_ _
Χαλκάνθη, χαλκανθίτης (Chalcanthite),

βλ., «THE MINERAL MELANTERITE»
www. ….......................
(…...)
“The alternate name for melanterite is “copperas”. From the Greek meaning “copper water”, an allusion to the left-over solution. In a way, this could be thought of as “copper-providing water”.
....
Chalcanthite like melanterite, is soluble in water and it thus makes a solution of copper sulfate.
(….......)
_ _ _
βλ., Κωνσταντίνου Μιχαήλ Κούμα
«ΛΕΞΙΚΟΝ ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΤΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ» τόμος Δεύτερος _Μ-Ω / σελ., βιβλ. 555 / σελ., pdf 563
η χαλκάνθη, το χάλκανθον, το χάλκανθος (άνθος, χαλκός),
το χαλκανθές, ο χαλκανθής, η χαλκανθής,
Διάλυμα θειϊκού χαλκού > «...με το οποίο έβαφαν οι εμβαδοποιοί τα υποδήματα..»
Καλακάνθη / καλακάνη
«... ενούμενον δε με κηκίδας εγίνετο μελάνη ...»
_ _

θειικός σίδηρος /

(…..................)
_ _

Η μελάνη που μας δίνει ο Διονύσιος

Από την περίοδο του Δυτικού Μεσαίωνα έως και το πρώτο μισό του 20 αι., έχουμε την επικράτηση στα μελάνια γραφής των λεγόμενων “σιδηροταννικών” μελανιών, που μία συνταγή του μας δίνει και ο Διονύσιος Ιερομόναχος στην «Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης».
Στις μέρες μας (ξεκινώντας περίπου από τα τέλη της δεκαετίας του ΄80 του 20 αι.,) είναι δυσεύρετο και η χρήση του πλέον περιορίζεται σε όσους κατασκευάζουν μελάνη για ιδίαν χρήση εκτός βιομηχανικής παραγωγής, αντικαθιστώμενο σταδιακά από άλλα μελάνια.
Στην εποχή του Διονυσίου Ιερομ., είχαμε βασικά τρία μαύρα μελάνια. Τρία βασικά είδη μελανιού με παραλλαγές στην σύνθεσή τους οπότε και επιπτώσεις όσον αφορά την ποιότητα, τις αναλογίες των υλικών και τους τρόπους παρασκευής τους, με επιπτώσεις στην αντοχή στον χρόνο, στην απόχρωση του μελανιού, την αντίδραση (φιλική, όξινη, διαβρωτική, κ.άλ., με τα άλλα υλικά της γραφής _πάνω σε περγαμηνή και σε χαρτί, όπου η γραφή γίνεται με πένες από
1) καλάμια
2) φτερά // (α) ο κάλαμος του φτερού κατάλληλα κομμένος σε κωνική κατάληξη, β) πένα-πινέλο φτερού _με την σημαία του φτερού να περνά μέσα από έναν σωληνωτό κάλαμο φτερού και να εξέρχεται ένα μικρό τμήμα της κορυφής της σημαίας, γινόμενο κατ' αυτό τον τρόπο ένα είδος πινέλου που η χρήση του είχε να κάνει κυρίως με την εικονογράφηση των βιβλίων και τα κεφαλογράμματα
3) μεταλλικές πένες
4) πινέλα από τρίχες ζώων.

Τα Βασικά τρία μελάνια είναι (κατατασσόμενα ανάλογα στους δύο διαφορετικούς και προεξέχοντες τύπους μελανιών => γραφής και εκτύπωσης)
1_μελάνια άνθρακα (σήμ., «γνωστά» ως Chinese ink)
2_μελάνια όζων – σιδήρου (iron-gall ink // gallotannate)
3_τυπογραφικά μελάνια
και στις μέρες μας τα
4_ μελάνια εκτυπωτών (printers' ink)



Μεταλλική μελάνη όζων
iron-gall ink
Οι τανίνες συνδυαζόμενες με μεταλλικά άλατα μας δίνουν τις μελάνες => σιδήρου + ταννίνης (iron-gall ink).

Αυτές οι μελάνες από τα έως τώρα στοιχεία που διαθέτουμε, μπορούμε να πούμε ότι αρχίζουν να καταλαμβάνουν μια σημαντική θέση από τον 5° αι., μ.Χ. Πολλοί είναι αυτοί που τοποθετούν την ανακάλυψη των σιδηροταννικών μελανών στον 5ο αι., μ.Χ.
Αφετηρία γι' αυτό η πρώτη καταγεγραμμένη συνταγή από τον Martianus Capella στο έργο του(;) «Εγκυκλοπαίδεια των Επτά Ελεύθερων Τεχνών» (Καρχηδόνα / 5ος αιώνας) ως “Gallarum gummeosque commixtio”.
Καλό είναι να κρατάμε μια επιφύλαξη σε αυτό
Όσον αφορά τις τανίνες στην παρασκευή μελάνης οι ώς τώρα πηγές που διαθέτουμε μας πηγαίνουν στον 2ο και 3ο αι., π.Χ. (ταννικό οξύ / gallo-tannic acid).
βλ.,
Vitruvius “The Ten Books on Architecture”
Book VII , Chapter X _Artificial, Colours,
Black _1, 2, 3, 4
translated by Morris Hicky Morgan CAMBRIDGE / HARVARD PRESS … 1914
IDEX → India Ink , σελ. Βιβλίου 217 – 218, ( παρασκευή μελάνης )

σημ.1
πρώτη(;) ( σωζόμενη ) συνταγή για παρασκευή μελάνης, στο βιβλίο
“Περί Αρχιτεκτονικής” του Βιτρούβιου 1ος αι., π.χ., (Vitruvius: De
Architectura)
...φούμο πίσσας και συνδετικό υλικό _ αραβικό κόμμι ή ψαρόκολλα.
σημ.2
2ος – 3ος π.χ., αι., ...παρασκευαζόταν από το γαλλικό οξύ, από
φλούδες φρούτων και από τις κηκίδες των φύλλων της βελανιδιάς..


_____ ____


iron-gall ink και βιτριόλια

Η μελάνη που μας περιγράφει ο Διονύσιος, μέσα από την συνταγή παρασκευής της, έχει τις απαρχές της με τα έως τώρα στοιχεία, στον 4° αιώνα μ.Χ. Και αυτό γιατί η παλαιότερη σωζόμενη πηγή είναι η πρώτη καταγεγραμμένη συνταγή από τον Martianus Capella στο έργο του(;) «Εγκυκλοπαίδεια των Επτά Ελεύθερων Τεχνών» (Καρχηδόνα / 5ος αιώνας) ως “Gallarum gummeosque commixtio”.
Η βάση των υλικών της είναι οι φυτικές τανίνες, τα μεταλλικά άλατα, τα κόμμεα των δέντρων, άλλες φυτικές και μεταλλικές ουσίες και νερό.
Αυτά τα υλικά μας δίνουν, με την κατάλληλη επεξεργασία και μίξη, τα μαύρα μελάνια «σιδήρου – όζου (-ων)», iron-gall ink.
Έτσι έχουμε μια πρώτη γενική περιγραφή και σε αυτή μπορούμε να βάλουμε μια πρώτη καταγραφή υλικών, έχοντας υπόψιν μας πάντοτε τις πολλές συνταγογραφημένες παραλλαγές της, τόσο στις ουσίες, στην προέλευσή τους, στην επεξεργασία, στις αναλογίες, κ.ο.κ..
Αυτά όλα οδηγούν σε συνταγές μελανιών με καλά, μέτρια ή όχι και τόσο καλά αποτελέσματα.
Αποτελέσματα στην ποιότητα, στην δύναμη του χρώματος, στην απόχρωση της μελάνης όταν στεγνώσει στο χαρτί (μαύρα, καφετίζοντα, μπλεδίζοντα, ...), στην διάρκεια στον χρόνο, στην επίδραση με τα άλλα υλικά γραφής (πάνω σε περγαμηνή, χαρτί, δέρμα).
Η επίδραση είναι σημαντική κυρίως στο χαρτί γιατί έχουμε να κάνουμε με μία διαβρωτική μελάνη. Αυτό μας ενδιαφέρει, γιατί εδώ έχουμε να κάνουμε με την «καταγραφή της πορείας» της ανθρωπότητας στο χρόνο, παράλληλα έχουμε να κάνουμε με αρχεία, έγραφα και ντοκουμέντα που πρέπει να διατηρηθούν στον χρόνο.

Άρα έχουμε ένα μελάνι σιδήρου φτιαγμένο βασικά από iron sulphate, tannin acid, gum Arabic.
Εδώ έχουμε διάφορα προβληματάκια.
α) ο Διονύσιος στην συνταγή που μας δίνει:
«......και καλακάνθι δράμια δεκαπέντε.....»
καλακάνθι = copperas

Copperas (ferrous sulphate) has nothing at all to do with copper. It is made from iron pyrites (ferrous disulphide), washed out of the coasts of the Thames estuary by marine erosion in the form of thin twig-like fossils called 'copperas stones'.

Το πρόβλημα βρίσκεται σε ποιο από τα διάφορα βιτριόλια που μπορεί να είχε πρόσβαση ο Διονύσιος, αναφέρεται.
_ _
καλακάνθη, ης, ή καλακάνη> vitriol, copperas, χαλκάνθη.
βλ., E. A. Sophocles “A glossary of later and Byzantine Greek” / VOL. VII, / σελ. Βιβλ. 352 , σελ. Pdf 367
_ _
Το «καλακάνθι» είναι το μπλε βιτριόλι, αλλά στην μεσαιωνική Ευρώπη και μετέπειτα (στους χρόνους που γράφτηκε η «Ερμηνεία», υπάρχουν βάσιμες αμφιβολίες για το εάν το καλακάνθι, στις σωζόμενες συνταγές, αφορούσε ένα συγκεκριμένο βιτριόλι και όχι μια “ευκαιριακή” επιλογή από τα διαφορετικά βιτριόλια που παρασκευάζονταν τότε και είχε πρόσβαση ο συνταγογράφος.
Κυρίως και όσον αφορά την κατασκευή μελάνης, μπορούμε να περιοριστούμε ανάμεσα σε δύο βιτριόλια, το πράσινο βιτριόλι, και το μπλε βιτριόλι.

Iron(II) sulfate (British Engl.,: iron(II) sulphate)
green vitriol, Μελαντερίτης,
θειικός σίδηρος (II) = πράσινη καραμπογιά,
πράσινο βιτριόλι , copperas / δισθενής θειικός σίδηρος
( feSO4.7H2O )
_ _

copper(II) sulfate / blue copperas /
θειικός χαλκός (II)= μπλε καραμπογιά
Χαλκάνθη, χαλκανθίτης (Chalcanthite), χάλκανθος, γαλάζιο βιτριόλι, γαλαζόπετρα, κυανούν βιτριόλιον/ αλογόπετρα / καραμπογιά / Copper Vitriol (βιτριόλι του χαλκού)
chalcanthite = από τα ελλην., χαλκός / chalkos → copper και ανθός / anthos “flower”.
 
Χημική φόρμουλα: CuSO4.5(H2O)

Δεν πρέπει να ταυτίζουμε αυτά τα Θειικά άλατα σιδήρου με τον χαλκό εξαιτίας των λέξεων “copperas” ή copper(II) sulfate ( θειικός χαλκός(II)).




Σημειώσεις

για Μελαντηρία , Μελακάνθη , Ασπαραγγία (;) , αλογόπετρα .
βλ., ΑΤΑΚΤΑ / 5ος τόμος / σελ., pdf 199
Μελαντηρία // Διοσκουρίδης (V, 118) ...λέγεται και χαλκάνθη, μεταλλική ύλη μελαντική, χρήσιμος είς τους σκυτοτόμους ..
Διοσκουρίδης (V, 114) … ιστορών τρείς ειδικάς διαφοράς του Χαλκάνθου, λέγει: « Το δε τρίτον καλείται μεν εφθόν, σκευάζεται δε εν Ισπανία, ..κ.τ.λ.π.

Μελακάνθη => παραφθορά του -> Χαλκάνθη

Ασπαραγγία (;) τη λέξη αυτή ο Κοραής την θεωρεί λάθος του αντιγραφέα στα όποια αντίγραφα συναντάται
η λέξη παρατίθεται στο GLOSSARIUM ad Scriptores ….M.DC. LXXXVIII

αλογόπετρα ως ονομασία του μπλε βιτριολιού την βρήκα
  1. Εφημερίδα της Κυβερνήσεως 1835 σελ., 138(pdf) /
    13.Θειϊκός χαλκός δευτερόξειδος, αλογόπετρα, γαλάζια πέτρα,
    vitriolium cupri sive coeruleum
ii) Ξαβέριου Λάνδερερ «Ανάλεκτα Κοινωφελών Διατριβών» σελ., βιβλ.,129 / pdf 133 «....δια της διαλύσεως του θειϊκού χαλκού (αλογόπετρας) 56 μερών, ....»
_ _ _

Πηγές

MAKING MEDIEVAL INK / Oak Galls
_ _
Εφημερίδα της Κυβερνήσεως 1835 σελ., 138(pdf) /
_ _
Ξαβέριου Λάνδερερ «Ανάλεκτα Κοινωφελών Διατριβών»
_ _
«ΓΕΩΠΟΝΙΚΟΝ» Αγαπίου Μοναχού του Κρητός / ΕΝ ΒΕΝΕΤΙΑ / Εκ της Ελληνικής Τυπογραφίας του ΦΟΙΝΙΚΟΣ 1840 /
§ 146 Να φθιάσης Μελάνην /σελ.,pdf 180/σελ.,βιβλ.,168/
_ _
«Λεξικόν Φυτολογικόν» υπό Π. Γ. Γενναδίου /Αθήνα 1914
Μελία, σελ., βιβλ. 645 / σελ., pdf 662
Μελιός, βλ., Ιξιά / Ιξία, σελ., 648 / σελ., pdf 665
Μελία, Ιων. - ίη, η , μακρόν τι δένδρον, Θεοφρ. Ιστ. φ. 5, 11.
σελ., βιβλ., 26-27-... / σελ., pdf 43-...
Ακακία αναφέρεται σε 400 είδη
_ _
Δημητρίου Σ. Καββαδά
«ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΝ ΒΟΤΑΝΙΚΟΝ-ΦΥΤΟΛΟΓΙΚΟΝ»
τόμος Θ', σελ., βιβλ., 4160 / φράξινος /
εκδ., ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ
_ _
The Uses of Insect Galls

Author(s): Margaret M. Fagan // Source: The American Naturalist,
Vol.52, No. 614 (Feb.- Mar.,1918), pp. 155-176
Published by: The University of Chicago Press for The American Society of Naturalists
_ _
Δ. Δημητράκου «Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης»
εκδ/κος οργαν. Ν. Ασημακόπουλος & ΣΙΑ, /Αθήνα
_ _
Tannic Acid is a type of polyphenol. It is a specific commercial form of tannin. It is usually extracted from Caesalpinia spinosa, Rhus semialata, Quercus infectoria, Rhus coriaria plant parts. It is a common mordant used in the dyeing process for cellulose fibers, leather production, to treat diarrhea.
_ _
Copper Sulfate has many names in period recipes. The most common are "Blue Vitriol" and "Roman Vitriol" Its chemical formula is CuSO4.
_ _
E. A. Sophocles “A glossary of later and Byzantine Greek” / VOL. VII, / σελ. Βιβλ. 352 , σελ. Pdf 367
_ _
Κωνσταντίνου Μιχαήλ Κούμα
«ΛΕΞΙΚΟΝ ΔΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΤΑ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ» τόμος Δεύτερος _Μ-Ω / σελ., βιβλ. 555 / σελ., pdf 563
η χαλκάνθη, το χάλκανθον, το χάλκανθος (άνθος, χαλκός),
το χαλκανθές, ο χαλκανθής, η χαλκανθής,
Διάλυμα θειϊκού χαλκού > «...με το οποίο έβαφαν οι εμβαδοποιοί τα υποδήματα..»
Καλακάνθη / καλακάνη
«... ενούμενον δε με κηκίδας εγίνετο μελάνη ...»
_ _
Αθανάσιος Η. Γρηγορίου «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ» / σελ. Pdf 8 / 3.Διαχωρισμός των εκχυλισμάτων από το ξύλο. 
_ _
Daniel V. Thompson
«Οι Τεχνικές και τα Υλικά της Μεσαιωνικής Ζωγραφικής»
εκδόσεις Αρμός / 1998
_ _
THEOPHILUS, AN ESSAY UPON VARIUS ARTS, IN THREE BOOKS /
TRANSLATED, WITH NOTES, by ROBERT HENDRIE / LONDON: ….. 1847
_ _
εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ
τόμος 10 / σελ., 223 / © 1972
μελιός (ή μέλεγος ή φράξος)
_ _
Classification of Fraxinus L.
_ _
Δρ. Γεώργιος Μαντάνης «ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ»
_ _
Ακακία
_ _
Βυρσοδεψία και βαφική από την βελανιδιά
Πηγή: ΔΑΣΗ ΒΕΛΑΝΙΔΙΑΣ (17ΟΣ – 19ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ): ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ- ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ
Ελένη Γιαννακοπούλου, Δρ. Σχολική Σύμβουλος Δ.Ε.
_ _
Αθανασιάδης
«Βλάστηση, Χλωρίδα, Αγίου όρους» [pdf]
_ _
european atlas of forest tree species
_ _
μελία
_ _
geoponiko-parko.gr
_ _
wood_chemistry_lab
_ _
∆ρ. Γεώργιος Μαντάνης «ΑΛΛΟΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ»
_ _
Family Cynipidae - Gall Wasps
_ _
στην μηχανή αναζήτησης --> google
[pdf] 126_ Didaktikes_simeivseis
σελ., 47 // σελ., 54 => Δομή Φλοιού (των δέντρων)
βλ., και => σελ. 40 - “Κύριο μέρος_Τμήμα Σχεδιασμού και Τεχνολογίας Ξύλου και ....”
εκχυλίσματα
σελ. 42 // (....) τα εκχυλίσματα, τέλος, επιρεάζουν το χρώμα, την οσμή και την ανθεκτικότητα του ξύλου σε προσβολές από βακτήρια, μύκητες και έντομα. Σε μικρότερο βαθμό επιρεάζουν την υγροσκοπικότητα και την ευευφλεκτικότητα του ξύλου. (.....)
_ _
Γεωργίου Ρουσόδημου
«Τεχνολογικές ιδιότητες των Ελληνικών Ξύλων»
1983 – 1977 / Ι.Μ.Δ.Ο & Τ.Δ.Π
_ _
THE ARTS OF TANNING, CURRYING, and LEATHER-DRESSING;
By CAMPBELL MORFIT
PHILADELPHIA: HENRY CAREY BAIRD / 1852
_ _

(...........................................................................)

Αναρτήθηκε από στις Δεν υπάρχουν σχόλια:
Εγγραφή σε: Αναρτήσεις (Atom)