Ζωγραφική Υλικά και Τεχνικές : 1 Α'_DipPens εισαγωγή στα πενάκια

θεόδωρος Παππάς

εισαγωγή

στα πενάκια

DipPens

quill nibs / barrel steel nibs / steel nibs

Προσοχή!

Το κείμενο αυτό δεν είναι στην τελική του μορφή και έχει ελλείψεις. Στην τελική του μορφή μπορεί να αφαιρεθούν κομμάτια κειμένου ή να προστεθούν νέα ή οι όποιες αλλαγές που (αν) θα γίνουν να είναι ασήμαντες. Ενδεχομένως να υπάρχουν ορθογραφικά και συντακτικά λάθη...

στην σειρά αυτή:

1 Α'_DipPens εισαγωγή στα πενάκια

1 Β'_DipPens εισαγωγή στα πενάκια

2 Α'_γραμμοσύρτες (ruling pens)

2 Β'_γραμμοσύρτες (ruling pens)

3 _graphos,

4_technical pens & rapidograph

5_πως δουλεύω με τα πενάκια

Περιεχόμενα

Α'

Διαδρομή των εργαλείων γραφής και σχεδίασης

_σημειώσεις: (γραφίδα, Stilus, στιλέττο, ...)

Reed-pen

_εφεύρεσης του «παπυρόχαρτου»

_Προβλήματα στην κατασκευή του καλάμου

_μελανοδοχείο

Quill pen / Feather Quill pens

_η πένα Quill του Cennino Cennini

_Με λίγα λόγια:

_Διαδικαστικά στάδια:

_Quill pen > pen-knife

pen-cutter machine (Quill pen)

4 _i

dip pens

_Τα βασικά υλικά είναι:

4 _ii

Ονομασίες στα Σχήματα των Σωμάτων, στις Οπές & Σχισμές των μεταλλικών πενών τύπου Quill

_Ονόματα από τις πένες φτερού στα μεταλλικά πενάκια

_«Τύποι και Ανατομία μεταλλικής πένας, nib pens»

_Τύποι πενών στα nib pens // α) barrel pens και β) slip pens.

Ανατομία πενών στα nib pens

Σχισμές

Εγκοπές

οπές

Πενάκια χωρίς οπές, εγκοπές και σχισμές των όμων.

4 _iii

Ονοματοδοσία και σχήματα οπών στα λιθογραφικά πενάκια σχεδίου, στα πενάκια καλλιγραφίας

στα πενάκια γραφής

Β'

4 _iv

«Ταυτότητες» και «Περιγραφικά» ονόματα

«πενάκια εξειδικευμένα, ιταλικού τύπου γραφής, μουσικής σημειογραφίας»

_Ιταλικά ή πλάγια Στοιχεία

_Περιγραφικά ονόματα («σχήματα» πενών)

_Crow Quill Pens (Nibs)

_Arrow

_Unusual nibs

4 _V

Πενάκια με Ανάγλυφη διακόσμηση

4 _VI

ΧΕΙΡΟΛΑΒΕΣ

Fountain pen

Penographic ή Writing Instrument

WWW _πηγές

& σημειώσεις

Διαδρομή των εργαλείων γραφής

και σχεδίασης

Χιλιάδες χρόνια πριν από την σχηματική αναπαράσταση των φθόγγων (φθογγογραφία), είχαμε τα χαραγμένα σημάδια και τα σχέδια των πρώτων γραπτών μηνυμάτων σε ένα στέρεο υλικό. Περάσαμε στα πρώτα οργανωμένα σύνολα γραπτών σημείων και συμβόλων που αποτύπωναν συγκεκριμένα πράγματα, πράξεις και έννοιες. Ξεκινώντας από τα «εικονογραφήματα» υλικών πραγμάτων (ζώων, φυτών, αντικειμένων), και πράξεων, περάσαμε στα συλλαβογράμματα και τα ιδεογράμματα (λογογράμματα, που δεν είναι παρά ο συνδυασμός δύο και περισσότερων εικονογραμμάτων) όπου έχουμε πλέων την καταγραφή σκέψεων και ιδεών (ιδεογραφική και μικτή ιδεογραφική).

Μια τέτοια γραφή είναι η Γραμμική Α (1800 πΧ., περ.) χαραγμένη σε πήλινες πινακίδες, αγγεία, μέταλλα. Έχουμε πλέων καταγραφές σε κατάστιχα αποθήκευσης γεωργικών προϊόντων, χρηματικές συναλλαγές, κλπ.

Τα υλικά αποτύπωσης πληθαίνουν, και όσον αφορά την αλφαβητική γραφή, έχουμε την πέτρα, τον πηλό, τα μέταλλα (όπως τα φύλλα μολύβδου, κ,α.), το ξύλο (όπως ξύλινες πλάκες αλειμμένες με κερί), τα οστά, τα φυτικά. Με αποκορύφωμα, ως βάση γραφής, το παπυρόχαρτο, την περγαμηνή, το χαρτί.

Όλα αυτά τα υλικά «βάσης» απαιτούν α) τα ανάλογα εργαλεία επεξεργασίας των υλικών βάσης β) τα εργαλεία γραφής εγχάραξης και ιχνογραφίας. Οπότε έχουμε τεχνογνωσία όσον αφορά την διαλογή των υλικών, την κατασκευαστική επεξεργασία πριν γίνουν χρηστικά για μια συγκεκριμένη εργασία, γ) επίσης τεχνογνωσία αφορούσα την διαδικασία πριν την χάραξη ή την ιχνογραφία πάνω στα υλικά αποτύπωσης.

Πληθώρα εργαλείων γραφής με καθορισμένη λειτουργικότητα στην χάραξη των λίθων και ορυκτών, την αυλάκωση μιας αργιλικής πλάκας, κτλ.

Οι γραφίδες καθορίζονταν 1) από την επιφάνεια χάραξης και 2) από την μορφή των εικονογραμμάτων. Έχουμε γραφίδες καλαμένιες, ξύλινες και μεταλλικές, με κεφαλές σε διάφορα σχήματα. Λογχοειδής, σουβλιά, τριγωνικής απόληξης (στην σφηνοειδή γραφή), λαξευμένης απόληξης (όπως στα σωληνοειδή καλάμια, στα φτερά οικόσιτων πτηνών, στις μεταλλικές πένες, ...), κ,α,.

.......................

σημειώσεις: (γραφίδα, Stilus, στιλέττο, ...)

(.........) Βραδύτερον εγένετο χρήσις μεταλλίνων γραφίδων, αίτινες ήσαν μακραί και οξύταται, δυνάμεναι να χρησιμεύσωσι και ως φονικά όπλα, καθ' ..αναφέρει ο Πλούταρχος, ως και πράγματι εχρησίμευσαν. Η προς τοιούτους σκοπούς χρήσις γραφίδων καταφαίνεται και εκ της λέξεως «στιλέττο», υποκοριστικού του stilus (ιταλ. Stilo), η οποία εν τη ιταλική και τη νεοελληνική σημαίνει οξύαιχμον μάχαιραν,τρυπώσαν μάλλον ή τέμνουσαν. Δια τούτο και ο αυτοκράτωρ Κλαύδιος επέβαλλεν εις τους ζητούντας να εμφανισθώσιν ενώπιόν του να μη φέρωσι γραφιοθήκας, ήτοι πυξίδας, εν αις εφυλάσσοντο αι μακραί μετάλλιναι γραφίδες.

βλ., «ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ» τόμος Δ' // σελ., 138 // γραφίς-ίδος (η)

_ _ _

γραφίδα = stilus (…...) γραφίδα χάραξης σε ξύλινες πινακίδες από λείο ξύλο ή σε πινακίδες επαλειμμένες με λευκό χρώμα (tabulae dealbatae = λευκασμένες πινακίδες ή χρωματισμένες) (.....) βλ., UNESCO «Ιστορία της Ανθρωπότητας» τομ., 4 // σελ., 1200 -..εκδ., ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / ΑΘΗΝΑ

Reed-pen

reed-pen (hollow reed), calamus (ελλ., κάλαμος / λατ., calamus / σανσκριτικά, Kalama (reed pen)/ αραβ., qalam από το ελλ., κάλαμος – καλάμι)

Άλλα ονόματα του “καλάμου” είναι: δόναξ, γραφεύς, σχοίνος (calamus, canna), βλ., σημ., 1

_reed = καλάμι

_Qalam => πένες από αποξηραμένα καλάμια και ως σήμερα το μέσο γραφής στην Ισλαμική καλλιγραφία.

_ Penicillus κονδύλιον των χρυσών γραμμάτων (βλ., σελ.,βιβ. 90, Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...)

_Calamarium ... (σελ.,90, Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...)

_Calamus ... (σελ.,89 /Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...)

_Artavus ... (σελ.,122 / γλύφανον προς παρασκευήν της γραφίδος / Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...)

και Cultellus ... (σελ.,102, Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...) - “ -

_Rasorium ... γλύφανον προς από ξεσιν γραμμάτων (σελ.,βιβ., 101, Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...)

Η πένα αυτή γεννήθηκε και εξελίχθηκε εξαιτίας της εφεύρεσης του «παπυρόχαρτου» που άρχισε να επικρατή ως βάση γραφής στην Αίγυπτο, (το παπυρόχαρτο δεν πρέπει να συγκρίνεται με το χαρτί, άλλο το ένα άλλο το άλλο). Είναι σε συνεχή χρήση από την αρχαιότητα και έως τις μέρες μας στην καλλιγραφία και από κάποιους καλλιτέχνες στο σχέδιο με μελάνια, βλ., ισλαμική καλλιγραφία, και όχι μόνον. Τα έως τώρα αρχαιολογικά ευρήματα μας πηγαίνουν στην 4η χιλιετία π Χ, στην Αίγυπτο. Έχουμε χρήση της, στην γραφή και το γραμμικό σχέδιο, αρχικά πάνω σε πάπυρο και ακολούθως σε περγαμηνή και χαρτί.

_ ελλ., πάπυρος (από τα αιγυπ., πάπα), και ήταν η επικρατούσα λέξη κατά την ελληνιστική περίοδο. Στην αρχαία Ελλάδα ονομάζονταν βύβλος ή βίβλος, (στην φυτολογία cyperus papyrus)

_Rotulus ... μεσαιωνική λέξη προς δήλωσιν του παπύρου (σελ.,βιβλ.,106 /Εγχειρίδιον Παλαιογραφίας...)

Μετά την Αίγυπτο έχουμε την διάδοσή του στην Ελλάδα, την Παλαιστίνη, την Συρία, την Μεσοποταμία και άλλες περιοχές, καθώς έχουμε να κάνουμε με ένα εξόχως σημαντικό προϊόν όπου η ανώτερη ποιότητα έφερε το βασιλικό εικονόγραμμα. Επί Ρωμαϊκής Επικράτειας έχουμε προσπάθειες για μια τοπική καλλιέργεια του πάπυρου (βλ., Σικελία, ...), δίνοντας τελικά μια κατώτερη ποιότητα γραφικού υλικού από αυτήν του Αιγυπτιακού, και των περιοχών της Μεσοποταμίας, κατάλληλη όμως για τα κατάστιχα καταγραφής στην διακίνηση, αποθήκευση εμπορευμάτων, τις εμπορικές και χρηματικές συναλλαγές, την αλληλογραφία και τα σχετικά. Η κατώτερη ποιότητα των Ρωμαϊκών παπυρόχαρτων, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα στην Ιταλία, έχει μειωμένη αντοχή στην χρήση και στον χρόνο. Έχουμε διάρκεια ζωής περίπου ±300 χρόνια με έκθεση στον ελεύθερο αέρα, αλλά αυτή η φθορά αφορά όλα τα παπυρόχαρτα από την ανώτερη ποιότητα μέχρι την κατώτερη, με τελική κατάληξη την αποσάθρωση του υλικού. Έχουμε ευθρυπτότητα εάν το υλικό υπόκειται σε συχνή και πολύχρονη χρήση με το ξεφύλλισμα κατά την ανάγνωση, τις συχνές αναδιπλώσεις ή στις περιελίξεις όταν ήταν στην κυλινδρική τους μορφή δεσίματος, τα υγρά περιβάλλοντα, τα τρωκτικά, κ,α., συν των μειονεκτημάτων του πρωταρχικού φυτικού υλικού και τέλος έχει να κάνει και με την μέθοδο επεξεργασίας που ακολουθούσε η τοπική βιομηχανία της παραγωγής παπυρόχαρτου στην Σικελία.

Άλλη επικρατούσα άποψη γύρω από την ανώτερη ποιότητα του Αιγυπτιακού πάπυρου, είναι η σύσταση του νερού στα Αφρικανικά περιβάλλοντα όπου φύονταν, με την ανώτερη ποιότητα στο Δέλτα του Νείλου.

Με την επικράτηση του Πάπυρου

1) επιβάλλεται πλέων να βρεθεί μία κατάλληλη γραφίδα που να αντέχει την τριβή πάνω σε σκληρή και στιλπνή(;) επιφάνεια

2) δυνατότητες εύκολης διαμόρφωσης της πένας για ποικιλία στα πάχη γραμμών και σε διαφορετικούς τύπους γραμμάτων (γραμματοσειρές), αφού έχουμε να κάνουμε εκτός από τα απλά κείμενα και με «ιερατικά» κείμενα, τα κρατικά, κ,α.. 3) Επίσης μία γραφίδα κατάλληλα επεξεργασμένη και από επιλεγμένο υλικό που θα δέχονταν την μελάνη και θα διαχειρίζονταν σωστά την ροή και ελευθέρωση της μελάνης.

Μέσα στην διαδρομή στον χρόνο, το εργαλείο αυτό φτιάχνεται από διάφορα είδη καλαμιών και bamboo ανάλογα με το τι φύεται στην εκάστοτε περιοχή (Αίγυπτος, Ελλάδα, Παλαιστίνη, τις εκάστοτε χώρες της Μεσοποταμίας, την Περσία, γενικά τις Αραβικές περιοχές, ...) και πια από αυτά είναι εμπορεύσιμα και με ζήτηση ανάμεσα στις Χώρες.

Επίσης από τον 3° έως και τον 6° μ Χ., αιώνα («σύμφωνα» με τα διασωθέντα ευρήματα) τοποθετείτε η κυρίαρχη χρήση αυτής της πένας στην πρώιμη και μέση, Μεσαιωνική Ευρώπη. Η κατασκευή τους γίνονταν είτε από εξειδικευμένους τεχνίτες είτε από τους ίδιους τους γραφείς. Γι' αυτό στα ευρήματα, μαζί με τα μελανοδοχεία, τις κασετίνες αποθήκευσης και μεταφοράς των πενών, βρίσκονται συχνά και τα ειδικά μαχαίρια κοπής των καλάμων στην κατασκευή των πενών και αυτό γιατί οι πένες αυτές φθείρονται (φαγώνονται τα πιρούνια τους) λόγο της τριβής και της ασκούμενης πίεσης και θα χρειαστούν ίσως και κάποια επιδιόρθωση πριν αχρηστευθούν τελείως.

_ _ _

Η εικόνα είναι από το βιβλίο: Johnston, Edward “Writing & illuminating, & lettering”<The Artistic Crafts Series of Techical Handbooks Edited by W. R. Lethaby>

Writing & illuminating, & lettering : Johnston, Edward, 1872-1944 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive

_ _ _

βλ., και

Ιωάννης Ταβλάκης _Αρχαιολόγος «Η Αντιγραφή και η Χειρόγραφη Παράδοση των Αρχαίων Κειμένων» περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ / Τεύχος 5, / Νοέμβριος 1982 / σελ., 32 => « (.....) Πάνω στον πάπυρο λοιπόν και αργότερα στην περγαμηνή και το χαρτί, οι αντιγραφείς έγραφαν, χρησιμοποιώντας ένα λεπτό καλάμι, το οποίο από καιρό σε καιρό το έξυναν με μικρό μαχαιράκι (το γλύφανον) και έσχιζαν τη μύτη του στα δυό, όπως οι σημερινές πέννες, για λεπτό ή παχύ γράψιμο.(....)»

_ _ _

πάπυρος https://el.orthodoxwiki.org/%CE%A0%CE%AC%CF%80%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%82

_ _ _

Εγχειρίδιον Ελληνικής και Λατινικής Παλαιογραφίας (.....)

_ _ _

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ/ τόμος Δ' / σελ., 138 / (.....) Αλλά πολλαχού της Τουρκίας και των λοιπών μουσουλμανικών χωρών ευρίσκεται εν χρήσει και σήμερον έτι ως γραφίς λεπτός κάλαμος, οξυνόμενος και διατεμνόμενος επί τούτω κατά το άκρον υπό του χρησιμοποιούντος αυτόν (τουρκ., καλέμ).

Προβλήματα στην κατασκευή του καλάμου

Ένα συχνό πρόβλημα κατά την κοπή του καλαμιού σε μικρότερα κομμάτια, ήταν το κατά μήκος άνοιγμά του (σχίσιμο) που επέφερε την καταστροφή του σωληνοειδούς στελέχους του άρα και την αχρήστευση του υλικού όσον αφορά την κατασκευή των πενών.

Η επίλυση του προβλήματος δόθηκε με μία απλή μέθοδο.

Με την βύθιση του καλαμιού στο νερό πριν την κοπή του σε μικρότερα κομμάτια. Τα κομμάτια ήταν των 20cm περίπου, από τα επιλεγμένα καλάμια. Η επιλογή έχει να κάνει με την κατάσταση του καλαμιού (σχήμα, ανάπτυξη, κ,α,), με τον φυσικό περιορισμό σε ποια είδη καλαμιών είχαν πρόσβαση και τέλος την προτίμηση των ίδιων των καλλιγράφων και γραφέων στα σχήματα των πενών και σε ποιοτικά χαρακτηριστικά (αντοχή, διαμόρφωση της πένας με το μαχαίρι, κ,α,).

_ _ _

βλ., wikipedia => Qalam // Manufacturing “The stems of hollow reeds are cut at specific angles depending on intended script so that they can be used for calligraphy, and the type of reed used varies depending on the specific calligrapher's preferences. For example, master calligrapher Ja'far Tabrizi preferred the wāṣeṭi and āmuyi reeds of eastern Iraq and the Oxus River. (....)”

_ _ _ _ _

βλ., HANDBOOK OF GREEK & LATIN PALAEOGRAPHY by Sir E M Thompson. 3rd edition, published 1906. Kegan, Paul, Trench, Trübner & Co Ltd, London. http://www.katapi.org.uk/G&LPalaeography/Ch4.html

Εγχειρίδ.., ελλην & λατινικ παλαιογραφίας (σελ., βιβλ., 88 – 92)

_ _

A Gloss on the Word ‘Pen’

Fountain Pen History: A Gloss on the Word ‘Pen’

_ _

The Origin of the Word ‘Nib’ MacKinnon’s stylograph, and . . .

Fountain Pen History: The Origin of the Word ‘Nib’

μελανοδοχείο

ελλ., μελανδόχον, μελανδόχη, μελανοδοχείο, μελαωβρόχον, βροχίς / λατιν., atramentarium / ελλ., μεσ., καλαμάρι , καλαμαριά: επιτραπέζιο μελανοδοχείο με ένα ή με δύο δοχεία για μελάνι αλλά και καλαμάρι, καλαμάριον (από τα ελλ., αρχ., κάλαμος) η πένα από καλάμι -αριον, /ύστερ, λατιν., => calamarius

Συνήθως δύο μελανοδοχεία, ένα για την μαύρη μελάνη και ένα για την κόκκινη μελάνη. Συνήθως κυλινδρικού σχήματος μικρό δοχείο, αλλά και πέτρινες και μεταλλικές πλάκες με δύο κοιλότητες για μαύρο και κόκκινο μελάνι, με καλύμματα (καπάκια) που κάποιες φορές έφεραν οπή για την στήριξη του κονδυλίου μέσα στο μελανοδοχείο.

_ _ _

Dictionary of Standard Modern Greek Dictionary of Standard Modern Greek

_ _ _

….........

Quill pen

Feather Quill pens

Η λέξη penna είναι λατινική και σημαίνει φτερό.

Feather = φτερό

η πένα Quill του Cennino Cennini

Ο Cennino μας δίνει στο βιβλίο του μια απλή διαδικασία κατασκευής πένας φτερού για να σχεδιάζουμε. Αυτός ο τρόπος κατασκευής δεν διαφέρει πολύ από τις οδηγίες που μπορούμε να βρούμε και σε κατοπινά βιβλία με πρακτικές οδηγίες, όπως στο:

Johnston, Edward “Writing & illuminating, & lettering” <The Artistic Crafts Series of Techical Handbooks Edited by W. R. Lethaby>

και όχι μόνον...

Ακολουθώντας όλα τα στάδια στην κατασκευή όπως μας τα δίνει ο Cennino, στο τέλος θα έχουμε μία πένα που σε όλα θα μοιάζει με μία λειτουργική πένα .... αλλά η πένα μάλλον δεν θα δουλεύει ή τέλος πάντων θα έχει προβλήματα.

Ο Cennino δεν μας παραπλανά! Όμως πριν την κοπή και τον σχηματισμό της πέννας όπως τον περιγράφει (ελλ., έκδ., XIV _σελ. 10) υπάρχουν κάποια στάδια κατεργασίας του φτερού που δεν μας τα δίνει. Θεωρώ _όχι αβάσιμα_ πως ο προμηθευτής του, του παρείχε φτερά είδη επεξεργασμένα ώστε να μπορεί να προχωρήσει αμέσως στην τελική κοπή και διαμόρφωση της μύτης. Και αυτό στην εποχή του ήταν η καθιερωμένη ταχτική αγοραπωλησίας οπότε δεν μπαίνει στον κόπο να μας το αναφέρει γιατί πολύ απλά η πρώτη επεξεργαστική διαδικασία ανήκε στον προμηθευτή φτερών για πένες.

Με λίγα λόγια: Ο κάλαμος του φτερού όπως παίρνετε από το πτηνό είναι καλυμμένος με μία μεμβράνη (δέρμα).Αυτή η μεμβράνη πρέπει να αφαιρεθεί με κάποιο τρόπο.Ο τρόπος είναι απλός, με τα όποια τελικά αποτελέσματα θετικά και αρνητικά κατά την γραφή και το τράβηγμα γραμμών που αντιστοιχούν σε τρία βασικά ζητούμενα:

α) στην αντοχή του υλικού (επεξεργασμένο φτερό),

β) στην ολίσθηση κατά την τριβή σε μια επιφάνεια όπως το χαρτί

γ) σε κάποιες περιπτώσεις στην σωστή ροή της μελάνης.

Όλα αυτά βέβαια έχουν να κάνουν και με την εμπειρία και την επιδεξιότητα του τεχνίτη, κυρίως όσων φτιάχνουν τις πένες τους μόνοι τους για ιδίαν χρήση. Αφορά μια χειροποίητη οικιακή παραγωγή κυρίως από τους καλλιγράφους, διόλου ευκαταφρόνητη για προσωπική χρήση με καλά έως και εξαιρετικά αποτελέσματα στην καλλιγραφία, το γράμμα και το σκίτσο. Μπορούμε να βρούμε στην αγορά (κυρίως μέσω του διαδικτύου) χειροποίητες πένες όπως και μεταλλικούς γραμμοσύρτες (Rulling Pen) από τεχνίτες με εξειδίκευση, σε διάφορες ποιότητες και κόστος αγοράς.

βλ., ..............

και

βλ., ...............

Οι πένες φτερού, τουλάχιστον στον 17ο και 18ο αιώνα που παράγονταν χειροποίητα στις βιοτεχνίες, είχαν μια πολύ πιο εξειδικευμένη και απαιτητική διαδικασία.Η διαδικασία ξεκινά βέβαια από την εκτροφή των πτηνών όπου σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης, από τις Κάτω Χώρες έως την Ρωσία, υπήρχαν μεγάλες κτηνοτροφικές «μονάδες» ως τροφοδότες των βιοτεχνιών που χρησιμοποιούσαν τα φτερά ως βασική ύλη στην παραγωγή προϊόντων, ανάμεσά τους και οι κατασκευαστές πενών.

(.....) England is chiefly supplied with quills from Russia and Poland, where immense flocks of geese are fed for the sake of their quills; and about twenty millions are annually imported into England from these countries. The preparation of quills, or touching as it is called, is a curious and nice process. (.....) Maunder Samuel “The scientific and literary treasury : a new and popular encyclopedia of the belles lettres” // 1845

The scientific and literary treasury : a new and popular encyclopedia of the belles lettres : Maunder, Samuel, 1785-1849 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive

Διαδικαστικά στάδια:

1) Ξεκινά με τα είδη των πτηνών (κυρίως χήνες) και ο αριθμός του εκάστοτε είδους καθορίζεται από την ζήτηση σε αριθμό φτερών.

2) Την επιλογή των φτερών από το όλο πτέρωμα.

3) Τα επιλεγμένα θα περάσουν αργότερα στις ανάλογες βιοτεχνίες.

Εδώ θα γίνει το ξεδιάλεγμα τους με βάση κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα α) είδος πτηνού β) διαφορετικά φτερά από διαφορετικές περιοχές του πτερώματος γ) «μορφή» και ανάπτυξη του φτερού.

4) Θα ακολουθήσει η κατάταξή τους σε ομάδες με βάση αυτά τα γνωρίσματα.

5) Θα γίνει ξεδιάλεγμα με την κατάσταση και την ανάπτυξη των φτερών (μέγεθος, πάχος, μορφή, μέγεθος του σωλήνα, ...) όπως αυτά παίρνονται από τα πτηνά.

Αυτός ο διαχωρισμός δεν έχει να κάνει με την εμφάνιση του τελικού προϊόντος.

Αυτός ο διαχωρισμός (σε ομάδες) έχει να κάνει κυρίως με την ποιότητα του τελικού προϊόντος.

Από αυτές τις ομάδες (πακέτα) επιλεγμένων φτερών, θα παραχθούν κατόπιν οι πένες ως βιομηχανικό προϊόν (πάντοτε σε χειροποίητο επίπεδο παραγωγής, 17ος – 18ος αι.,) και θα διακινηθούν στην τοπική και παγκόσμια αγορά μέσω του εμπορίου.Αυτός όμως ο πρώτος διαχωρισμός σε ομάδες-πακέτα, είναι η βάση για τις περαιτέρω διαδικασίες επεξεργασίας. Είναι η βάση που καθορίζει από την αρχή τα φτερά που θα δώσουν τις ακριβές πένες (ποιοτικά ανώτερες), από τις φθηνότερες πένες που προέρχονται από κατώτερης ποιότητας φτερά.

Quill pen > pen-knife

pen-cutter machine

(Quill pen)

Ο Joseph Bramah το 1803 εφύβρε μια μηχανή για το κόψιμο των (quill nibs) που φτιάχνονταν από τα φτερά της χήνας. [1809 British patent no 3260 (fountain pen)] βλ., Lance Day και Ian McNeil "Biographical Dictionary of the History of Technology" _2002 (...) "His development of a machine to cut twelve nibs from one goose quill started a patent specification which ended with the invention of the fountain pen, patent in 1809.”(...) _ _

Patent of Mr. Joseph Bramah, of Pimlico, Middlesex, Engineer, for a Method of Making Pens

Patent of Mr. Joseph Bramah, of Pimlico, Middlesex, Engineer, for a Method of Making Pens : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive

4 _i

dip pens

Έχουμε τα μεταλλικά πενάκια σχεδίου, καλλιγραφίας και γραφής με την γενική ονομασία dip pens ή nib pens που έρχονται ως τις μέρες μέσα από μια μακρά διαδρομή εξέλιξης που αφορά την βελτίωση στην απόδοση και την αντοχή μέσα από νέα μεταλλικά κράματα και σχεδιασμό σχισμών και οπών, αφήνοντας «πίσω» τις άκαμπτες μεταλλικές πένες με τα πολλά τους προβλήματα και επιπλέον εκτοπίζοντας τις πένες Quill (φτερού / Feather Quill) στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, τουλάχιστον όσον αφορά τον βιομηχανικό και εμπορικό τομέα. Αυτές τις νεότερες πένες μπορούμε (σε αυτές περιλαμβάνονται τα λεγόμενα: Crow Quill pen, Lithographic pen, …) να τις τοποθετήσουμε σε τέσσερις βασικές κατηγορίες, ανάλογα με τις προδιαγραφές που καθορίζονται από τους κατασκευαστές τους:

i) σε πένες γραφής

ii) γράμματος (Lettering)

iii) καλλιγραφίας,

iv) σχεδίου.

Και οι τέσσερις κατηγορίες, λιγότερο ή περισσότερο, μας αφορούν, στο βαθμό βέβαια που η εργασία μας περιλαμβάνει είτε μεμονωμένα είτε συνδυαστικά, τομείς «απεικόνισης» στο τεχνικό σχέδιο, ελεύθερο σχέδιο, εικονογράφηση, κόμικ, γελοιογραφία, καλλιγραφία, γράμμα, γραφή.

Τα βασικά υλικά είναι:

α) Οι μεταλλικές πένες (με τα διάφορα κράματα μετάλλων) που «επισκιάζουν» όλα τα άλλα υλικά, τόσο στον όγκο βιομηχανικής παραγωγής όσο και στην μεγάλη ποικιλία σχημάτων και την πληθώρα επιλογών χρήσης (γραφή, σχέδιο, ..) που μας δίνουν εκ των προτέρων οι κατασκευαστές. Υπάρχει βέβαια και η δική μας (και είναι σεβαστή) «αυθαίρετη» επινοητικότητα και επιδεξιότητα που θα παρακάμψει τους (υπαρκτούς) περιορισμούς των δοσμένων προδιαγραφών χρήσης, ώστε μια πένα γραφής να χρησιμοποιηθεί και στο γραμμικό σχέδιο ή όπου αλλού.

β) οστέινες πένες γ) γυάλινες πένες (εδώ η πένα και η χειρολαβή είναι σε ενιαία μορφή) δ) πλαστικές πένες και αντίστοιχες σε υλικά χειρολαβές με επικρατέστερες τις ξύλινες και πλαστικές.

Σε κάθε περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μια εξελικτική μετάβαση από τις πένες φτερού αλλά και από τις άκαμπτες μεταλλικές και καλαμένιες ή και άλλων πενών, από ξυλώδη και ζωικά υλικά (οστέινα => ελεφαντόδοντο). Αυτή η μετάβαση ξεκίνησε σταδιακά από τον 17° αιώνα. Όμως τα μεταλλικά πενάκια με μεγαλύτερη ελαστικότητα και σε κάποιες περιπτώσεις τριχοειδή κανάλια στο ράμφος της «κεφαλής» (σε κάθετη διάταξη ως προς την πένα), που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα, ανάγονται στον 19° αι., όπου από την τρίτη δεκαετία περίπου έχουμε επιπλέον την μετάβαση στην βιομηχανική παραγωγή με χρήση μηχανών στην κοπή, την αναδίπλωση και την όλη κατασκευή αφήνοντας πίσω την χειροποίητη κατασκευή.

*(2) (…...) Some one writing under the nom de plume of “Un Qui Sait,” says: “I distinctly recollect, about the year 1806, being at Fellows's home in Sedgley, and there seeing Thomas Sheldon, his apprentice, making steel pens. He knew of an entry in his books of pens bought from Fellows in 1807. He paid Sheldon L.100 in 1822. He believed Fellows made pens in 1793. Beilby and Knott (Birmingham stationers) sold these pens in considerable quantities from 1818 to 1828. Sheldon continued the trade until it was destroyed through inability to compete with the machine-made pens of Mitchell and Gillott.” (…....)

Οι πένες φτερού <Feather Quill> συνέχισαν να βρίσκονται σε χρήση ως το 19° αιώνα (με τα έως τώρα ευρήματα και καταγραφές έχουμε μια διαδρομή περίπου από τον 6° κατ' άλλους τον 9° αιώνα).

*(1) “Their present excellence and extreme cheapness seems to promise the almost entire disuse of quills, although,up to the present time, there has been no falling off in the demand for this article.”

Παρ' όλη την ολοένα αύξουσα παραγωγή και διείσδυση των νεώτερων μεταλλικών πενών οι πένες φτερών αντέχουν ακόμα τον ανταγωνισμό στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι., μέχρι τελικά το αγοραστικό κοινό και τα σχολεία να στραφούν ολοκληρωτικά στα νέα προϊόντα.

*(3) (.....) “In 1832, the number of quills entered for home consumption was 33,668,000, the greater part of which came from the Netherlands and Germany. Immense quantities are also imported from Russia and Poland, where flocks of geese are kept for their quills alone. A goose, properly managed, furnishes about twenty quills in the year.” (.....)

_ _ _

*(4) “The metallic pens were first introduced in the year 1803 in England, but up to 1830 the goose quill was in general use, when it began to disappear gradually.”

_ _ _

*(1) Hebert Luke “The engineer's and mechanic's encyclopædia ....... VOL 2” (1836) βιβ., => PEN. σελ., τμ., 277 _

*(2) Henry Bore “The Story of the Invention of Steel Pen” (NY 1890)_

*(3) The popular encyclopedia / by Sir D. K. Sandford. Thomas Thomson, Allan Cunninham / Glasgow: Blackie & Son …. volume VII _part II => PENS, WRITING PENS, (a.) σελ., βιβ., 732 - ...

https://archive.org/details/pt2popularencycl07glasuoft

The Popular Encyclopedia: Being a General Dictionary of Arts, Sciences, Literature, Biography, History, and Political Economy, Blackie & Son,/1841 / Τόμος 7

https://books.google.gr/books?id=cdErAAAAYAAJ&hl=el&source=gbs_navlinks_s

*(4) Dr. R. N. Saha “Romance of Pen Industries, ...” CALCUTA:..._1911 / σελ., βιβλ., 35

4 _ii

Ονομασίες

στα Σχήματα των Σωμάτων,

στις Οπές & Σχισμές

των μεταλλικών πενών τύπου Quill

Στις ονομασίες των μεταλλικών πενών τύπου Quill (Crow Quill και Hawk Quill)

έχουμε πρώτα τα ΟΝΟΜΑΤΑ «ταυτότητας» και τα «περιγραφικά» ονόματα, που αφορούν από κοινού τα σώματα (σώμα =>body / Snank) και τις κεφαλές των πενών.

Ονόματα από τις πένες φτερού στα μεταλλικά πενάκια

Υπάρχουν περιπτώσεις συνοδευτικού «τίτλου» (όνομα παραπομπής όπως Crow Quill, Hawk Quill σε μεταλλικά πενάκια) σε πενάκια που μπορεί να ανήκουν σε συγκεκριμένες ομάδες πενών (όπως αυτές των Mapping pens και των Drawing pens) που ανήκουν στην οικογένεια των dip pens ή nib pens.

Τα συνοδευτικά ονόματα παραπομπής, συντροφεύουν ακόμη και σήμερα αυτά τα μεταλλικά πενάκια (συνηθέστερα σε παλαιότερους καταλόγους και σχετικά βιβλία) και μας έρχονται από μια παρελθούσα εποχή όταν οι πένες γίνονταν κυρίως από τα φτεράτων πτηνών.

Μοιάζει αυθαίρετη ίσως και ανόητη η ονοματοδοσία αυτή, όμως πρέπει να έχουμε υπόψιν μας δύο πράγματα:

α) Υπήρξε μία εποχή (19ος αι., ) μετάβασης από τα φτερά στις νεότερες μεταλλικές πένες και έτσι για εμπορικούς λόγους και ακουστικής συνήθειας του αγοραστικού κοινού, ένας δανεισμός ονοματοδοσίας ήταν και είναι θεμιτός.

β) όταν ένα μεταλλικό πενάκι τιτλοφορείτε ως, π,χ, crow Quill

βλ., .....

μας παραπέμπει σε πενάκια που είναι κατασκευασμένα για να τραβούν πολύ λεπτές γραμμές. Και αυτό όντως ίσχυε και όταν οι πένες γίνονταν από τα φτερά. Όποιος χρειαζόταν μία τέτοια πένα επέλεγε μία που είχε φτιαχτεί από φτερό κορακιού. Αν χρειάζονταν βαρύτερες γραμμές έπρεπε να επιλέξει από φτερό κύκνου.

Μια μέση γραφή θα έπαιρνε από τα φτερά των χηνών, κοκ.

«Τύποι και Ανατομία μεταλλικής πένας, nib pens»

Πριν προχωρήσω στις ονοματοδοσίες πρέπει να γίνει κάποια διευκρίνηση όσον αφορά τους a) βασικούς Τύπους και b) την ανατομία μιας μεταλλικής πένας Quill.

Παρατηρώντας τα πενάκια, συνήθως δίνουν την εντύπωση ενός «αδιαίρετου και ενιαίου» κομματιού όπου στην μία άκρη έχουμε αιχμηρή κατάληξη για να τραβάμε γραμμές και από την άλλη άκρη, έχουμε μια κυρτή και πλατιά κατάληξη (slip) ή μια σωληνοειδή κατάληξη (barrel), που θα μπουν (στερεωθούν) σε μια χειρολαβή.

Τύποι πενών στα nib pens

Ένας βασικός διαχωρισμός ή και προσδιορισμός όσων αφορά την μέθοδο επεξεργασίας στην τελική αναδίπλωση και κοπή του μετάλλου που αφορά τα nib pens, είναι οι δύο βασικοί «τύποι» των πενών και έχουν σχέση με το σχήμα – σώματος που έρχονται στο αγοραστικό κοινό.

Αυτοί οι τύποι είναι οι α) barrel pens και β) slip pens.

Μια πρώτη αναφορά και για την ιστορία του όλου ζητήματος βλ., The Steel Pens = Barrel Pens vs. Slip Pens // August 3, 2018 by AAAndrew

Barrel Pens vs. Slip Pens – The Steel Pen

α) Barrel pen

η φωτογραφία από: (202) Pinterest

TACHIKAWA T77-2 / Tachikawa Comic Pen Nib /Maru (Mapping) Model / Soft Type (...mapping style Tachikawa Comic Pen Nib draws...)

_ _ _

β) slip pens

( ..................................)

_ _ _

Ανατομία πενών στα nib pens

Ένα πενάκι χωρίζεται ανατομικά σε δύο ή και τρία μέρη εκτός της χειρολαβής, που μπορούμε να την θεωρήσουμε ως ένα τέταρτο προσθετικό μέλος:

Τα δύο βασικά μέρη εντοπίζονται:

α) χωρίς αυτό να είναι ευδιάκριτο ή καθορισμένο με κάποιο εμφανή τρόπο στο όλο σώμα της πένας, με κάποια χάραξη, αυλάκωση, αλλαγή σχήματος, κ,α.

β) Με εμφανή τρόπο, όπως με έναν δακτύλιο που οριοθετεί τα δύο βασικά πάνελ της πένας, «διαχωρίζοντας» το σώμα από την κεφαλή.

Τα τρία βασικά μέρη εντοπίζονται:

σε πενάκια με λαιμό όπου τα μέρη γίνονται διακριτά με τα διαφορετικά πάνελ δομής της πένας, όπως το πενάκι C. Brandauer & Co, No. 26 EF όπου έχουμε τρία πάνελ (1_κεφαλή + ώμοι, 2_λαιμός (ή μέση), 3_σώμα), όπου ανάμεσα στην κεφαλή και το σώμα παρεμβάλλεται λαιμός ή μέση [την εικόνα την άντλησα από: https://shop.kallipos.de/en/produkte/drawing-nibs ]

_ _ _

ένα άλλο πενάκι τριών μερών (πάνελ) βλ.,=> Esterbrook 717 federal Per

..........

_ _ _

…..............

Έχουμε κατόπιν τις ονομασίες λεπτομέρειας που αφορούν τις Οπές (vent hole, breather hole), τις Σχισμές και τις Εγκοπές.

Οι Οπές και οι Σχισμές (και το Ράμφος) της πένας είναι στην Κεφαλή της πένας. Οι Εγκοπές είναι συνήθως στον λαιμό ή κάπου ανάμεσα στην κεφαλή και το Σώμα.

Σχισμές

Οι οπές και οι πλαϊνές Σχισμές των ώμων

/ Shoulder (βλ., εικ., ...) είναι για:

α) ρύθμιση και έλεγχο ροής της μελάνης (μαζί με τις παράλληλες ραβδώσεις που βλέπουμε πάνω στα ράμφη κάποιων πενών)

β) βελτίωση και «ρυθμιστικό» έλεγχο της ελαστικότητας της μεταλλικής πένας (πάντα τον πρώτο ρόλο έχει το κράμα μετάλλων και η διαδικασία χύτευσης, ...) με αυξομείωση της κυρτότητας και απομάκρυνσης των πιρουνιών του ράμφους (ανάλογα πάντα με την πίεση που ασκούμε στην πένα και τα όρια αντοχής της καθώς γραμμόνουμε).

Μια εξαιρετική «περίπτωση» σχεδιασμού πένας με ανοίγματα σχισμών των ώμων σε υπερβολή, είναι η πένα: Leonardt No. 40 Nib (Blue Pumpkin) / κατασκευάζεται στην Αγγλία. Παλαιότερα έφερε εγχάραξη ονόματος στο σώμα ως: Hiro. Στις νεότερες εκδώσεις το Hiro έχει απαλειφθεί και μόνο το Leonardt είναι η σταθερά στις σφραγίδες. Επίσης η πένα αυτή κάποιες φορές συνοδεύεται από τα ονόματα Leonard Steno και (ή) Manuscript Steno.

Large, durable nib appropriate for writing at x-heights of 3/16" to 1/8".

Εγκοπές

Οι Εγκοπές βελτιώνουν – αυξάνουν την ελαστικότητα της πένας. Οι πένες με εγκοπές είναι γενικά σπάνιες. βλ., R. ESTERBROOK DOUBLE ELASTIC (NP / επινικελωμένη) όπου έχουμε δύο μεγάλες εγκοπές στα μεσαία πλαϊνά της πένας σε σχήμα “U”.

Στα σχήματα εγκοπών έχουμε τα σχήματα “U”.

Σχήματα “U” που προσομοιάζουν σε “Ω”.

_βλ., ESTERBROOK 127 Medium Double Spring Circa 1905

Antique Esterbrook 127 Medium Double Spring Circa 1905 | Etsy

_ _ _

Σχήμα εγκοπής V

βλ., Esterbrook # 126 Double Spring

=> DOUBLE SPRING/ESTERBROOK 126 DOUBLE SPRING.html

_ _ _

Σχήματα σφαιρικά.

Σχήματα ρομβικά.

_βλ., F. Lebeau, Superior

Drawing nibs | Page 2 | Kallipos Calligraphy Shop

οπές

Οι οπές «αερισμού» (brether hole/ vent hole) συναντιόνται κυρίως στην βάση ή «ριζικό μέρος» που ξεκινούν τα πιρούνια στο ράμφος της κεφαλής, σχηματίζοντας δύο ή περισσότερα δόντια και ελέγχει σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό την σταθερή και ομαλή ροή της μελάνης συν του ότι προσδίδει (αυξάνει) στην ελαστικότητα ή ευκαμπτότητα του μεταλλικού ράμφους, βοηθούμενη σε αυτό και από τις σχισμές των ώμων, τις εγκοπές στο λαιμό ή στο σώμα της πένας.

Πενάκια χωρίς οπές, εγκοπές και σχισμές των όμων.

Υπάρχουν πενάκια που δεν έχουν κανένα από τα παραπάνω γνωρίσματα. Ένα τέτοιο πενάκι είναι και το Esterbrook # 2 Colorado / βλ., =>

The Esterbrook Project

4 _iii

Ονοματοδοσία και σχήματα οπών

στα λιθογραφικά πενάκια σχεδίου, στα πενάκια καλλιγραφίας στα πενάκια γραφής

Οι οπές έχουν διάφορα σχήματα και μεγέθη. Οι κυριότερες είναι (βλ.,...)

στρογγυλές οπές //

βλ., C. Brandauer & Co_No 311

_ _ _

ωοειδείς οπές, (μικρές και μεγάλες οβάλ οπές, ... )

_εδώ μια μακρόστενη οβάλ οπή

βλ., Joseph Gillott Νº303

_ _ _

ωοειδείς οπές, οβάλ

βλ., Brause & Co, No. 513 / type 2

_ _ _

ορθογώνιες οπές

βλ., Esterbrook # 688 Oval Point

_ _ _

σταυροί οπές

_βλ., Joseph Gillott N°291

_βλ., Hunt 103 Mapping

_βλ., Ν78-V.Hunt 103 VintageNib

_ _ _

ροπαλοειδείς οπές (οπή σε σχήμα «ρόπαλο του μπέιζμπολ»

βλ., Esterbrook #787 oval point

και 788 oval point

βλ., Esterbrook - PENESCO 501 made in U.S.A / (1940..)

The Esterbrook Project

_ _ _

ημισέληνος

(....................)

_ _ _

«φακός»

_ _ _

οπή σχήματος “V”

(.......................)

_ _ _

οπή σχήματος “U” ή «μισός κύκλος»

βλ., Esterbrook OBLIQUE N°1 και N°2

............................

_ _ _

τρίλοβο ή οπή «τριών λοβών»(βλ., Esterbrook #774)

The Esterbrook Project

_ _ _

υπάρχουν και ασυνήθιστες και σπάνιου σχήματος οπές,

όπως οι ..

Imperial / Principal

(βλ., Joseph Gillot & Sons Gillott Principality N° 1 // βλ., HUNT IMPERIAL U.S.A που είναι αναπαραγωγή της Gillott N°1> // βλ., N120.Leonard Principal EF Nib).

Οι πένες αυτές κατασκευάστηκαν από την Gillot στο δεύτερο μισό του 19ου αι., και η παραγωγή της συνεχίστηκε μέχρι και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Άλλες εταιρείες αντέγραψαν το μοντέλο και από αυτά έχουμε έως σήμερα το Hunt Imperial 101

αλλά και το νεότερο από την D. Leonardt & Company // βλ.,

D. Leonardt & Company’s New Principal Wakes Up The Echoes of the Old Principality | IAMPETH site

“(....) The considerable flex and snap—the ability of the a nib to flex its tines and quickly return to its original position —of the Principal is everything any penman could want. (....)”

..επισημαίνετε ένα από τα προτερήματα αυτής της πένας που ήταν και είναι, το εύκαμπτο της μύτης και η καλή απόκρισή της στις διαφορετικές πιέσεις που μπορεί να δεχτεί. Από το «μεγάλο» άνοιγμα των πιρουνιών με πίεση πάνω στο χαρτί και την γρήγορη επαναφορά τους στην αρχική θέση με την μύωση της πίεσης από τον χρήστη κατά την γραφή.

_ _ _

οπή «διπλής σφαίρας» (σπάνια συναντάται, γενικά θεωρείται ως μία ασυνήθιστη οπή)

βλ., Esterbrook # 532 Penesco => The Esterbrook Project

_ _ _

ασύμμετρα /

εδώ μια ασύμμετρη οπή που θα μπορούσε να ανήκει και στις σύνθετες οπές. Έχουμε δύο ασύμμετρα αντικριστά τρίλοβα που συναντώνται και ενώνονται σε μια οπή_σφαίρα.

βλ., PENA COBINA No 055 EF

Drawing nibs | Kallipos Calligraphy Shop